ایران سرزمینی بی همتا از همنشینی صدها قوم و طایفه است. اقوامی با آداب و رسوم و فرهنگ رنگارنگ که همجواری شان، ترکیبی بی نظیر و رنگین کمانی زیبا آفریده است. هر بخش از ایران به فراخور تاریخ کهن و اقلیم و آب و هوا و رسوم دیرینه شان، سبک زندگی ویژه ای دارند که شاید برای بسیاری از ما شگفت انگیز باشد؛ آداب و سنت هایی که در کمال تاسف بخشی از آن در حال فراموشی است. با این همه، هنوز در عروسی و عزا، در تولد و مرگ و در کار و زندگی روزمره هر یک از این اقوام، اتفاقات جالب و هیجان انگیزی وجود دارد که ایران گردان جهان را همچنان به سوی خود می خواند. ترکمن های ایران هم، در زمره همان اقوام اصیل و شریفی هستند که سبک زندگی و آداب و رسوم بسیار جذابی دارند.آداب و رسومی که پشت سر هر کدام از آن ها چند معنی و رمز و راز جالب نهفته است.
قومی با پیشینه 6هزار ساله
ترکمن ها از شش هزار سال پیش در بخش انتهایی منطقه شمالی سواحل دریاچه اشیق گل، در کنار مسیر دریا و رود جیحون اقامت داشتند. در حقیقت محدوده ترکمنستان کنونی که از دیرباز مسکونی بوده است، همواره جزئی از حکومت های ایران یا کوشانیان سغدی (حکام آسیای مرکزی و بخشی از افغانستان فعلی) بوده است. اما تاریخ جدید ترکمن های ایران، با امضای قرارداد رسمی مرزبندی در دسامبر 1881 میلادی بین دو کشور ایران و روسیه آغاز شده است. قراردادی که مرزهای رسمی بین دو کشور را به وسیله عوامل جغرافیایی تعیین کرد. ترکمن های ایران در استان گلستان ساکن اند و با جمعیتی در حدود یک سوم جمعیت گلستان، بیشتر در شهرستان های گنبدکاووس، آق قلا، گمیشان، بندرترکمن و مراوه تپه زندگی می کنند. ترکمن ها به قبایل و تیره های متعددی تقسیم می شوند که برخی از آن ها عبارتند از: عالی ایلی، چاودار، یمرلی، ارساری، سالور، ساریق، تکه، یموت و گوگلان. به طور کلی، از نظر ساخت اجتماعی سنتی ترکمن ها، هر ایل به چند طایفه و هر طایفه به چند تیره یا اونلیق و هر تیره به چند ابه تقسیم شده اند. ابه کوچک ترین واحد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی ترکمن است که برحسب خویشاوندی خونی در خط ذکور از چند «اُی» هم تبار تشکیل یافته است.
مراسم سنتی عروسی ترکمن ها
مراسم عروسی ترکمن ها همراه با آئین هایی است که از گذشته های دور به یادگار مانده و همچنان در میان این قوم باقی مانده است. مراسم ازدواج در میان ترکمن ها یک مراسم طولانی و مفصل است و مراحل مختلفی دارد، برگزار کردن تک تک این مراحل نشانه ی احترام به زوجین و خانواده ی عروس و داماد می باشد. مراسم اوجه هم یکی از این مراحل است که باید در زمان خود انجام شود. برای آشنا شدن با این مراسم نگاه گذرایی به مراسم ازدواج در میان قوم ترکمن می اندازیم.
ترکمن ها ازدواج را رسم زندگی و در واقع بخشی از آن می دانند و از آن جا که ازدواج باعث تولد فرزندان و افزایش قدرت خانواده و طایفه می شود، برای آن ها بسیار مهم و ارزشمند است. در میان این قوم ازدواج قراردادی است که بین دو خانواده بسته می شود و قواعد خاص خود را دارد. یکی از رسوم رایج در میان آن ها پرداخت شیربها توسط خانواده ی داماد است. از رسوم دیگر پرداخت مهریه است که به صورت نقدی و در روز عروسی پرداخته می شود.
آیین ازدواج مردم ترکمن
- ثوزآتماق : مرحله اول برای ازدواج در بین ترکمن ها توزآتماق است که پسری، دختری را برای زندگی مشترک می پسندد و بعد دختر و خانواده او تحقیق می کند و در ادامه چند تن از بانوان فامیل نزدیک پسر که بیشتر مادر، خواهر، عمه و یا خاله او هستند به خانه خانواده دختر می روند.
- ثوزآلماق : بعد از گذر از اولین مرحله خانواده دختر کار تحقیق را شروع خواهند کرد که تقریبا این تحقیقات چند هفته تا چند ماه طول می شود. هر از گاهی یک نماینده خانواده پسر نظر خانواده دختر را جویا می شود و سرانجام در صورت رسیدن به جواب مثبت به خانواده پسر مژده می دهد و می گوید: ‘ثوزیمی آلدیلار’ سخنم یعنی سخن خواستگاری پذیرفته شد.
- قاپی آچماق : مرحله سوم مربوط به آشنایی مادر، خواهر زن، زن عموها و زن برادرهای داماد با خانواده عروس است. معمولا خانواده داماد با شیرینی های رنگارنگ به خانه ی پدری عروس می روند و تاریخ بله برون و نامزدی را تایین می کنند. که به این مرحله قاپی آچماق می گویند.
- دوزدادشماق : مرحله ی بعدی دوزدادشماق است که در آن فقط زن های فامیل دور هم جمع می شوند و هدایایی برای عروس آینده ی خودشان می آورند و به اصطلاح خودشان نون و نمک یکدیگر را می خورند.
- آداماق: یک مراسم دیگری به نام آداماق وجود دارد که در آن زنان هر دو خانواده حضور دارند و بزرگتر خانواده داماد نخی باریک و سیاه و سفید به هم تابیده اند به گردن دختر می آویزد. این نخ نیز نشانه یکی شدن دو شخصیت متضاد یعنی پسر و دختر است و نیز نشانه توافق آنها برای زندگی مشترک با حذف تضادهای رفتاری می باشد.
- مال کثشمک : خب یکی از مهمترین مراسم مال کثشمک است که در آن خانواده ی داماد به خانواده عروس اطلاع می دهند که در فلان شب برای تعیین مهریبه به نزد آنان خواهند آمد. در این مراسم معمولا بزرگترهای حضور دارند تا به یک عدد توافقی برسند.
- قودابولماق: یک مرحله مانده به جشن عروسی قودابولماق است که در آن عده ای از زنان خانواده داماد با قرار قبلی برای اجرای مرحله دوم نامزدی به خانه ی پدر عروس آینده خود می روند و با این عمل قرابت سببی را صورتی رسمی تر می دهند.
- هدایایی که در “مراسم قودابولماق” از طرف خانواده داماد به عروس داده می شوند نیز عبارتند از:۱۲ عدد مجمه (سینی) بوده و در هریک چهار قرص نان قاتلاما است و به وسیله یکی از زنان فامیل حمل می شود. همچنین ۴ عدد کله قند، دؤش (قسمتی از گوشت سینه و راسته گوسفند است که به شکل مثلث از بدن گوسفند جدا می شود و معمولا به وسیله زن برادر داماد ) حمل می شود، گوشواره و گردن بند طلا، ساعت مچی، و هدایایی از قبیل روسری، چارقد، کفش، پارچه پیراهنی و حلقه نامزدی.
- اوربا یایراتماق: یک مراسم که درست قبل از قودابولماق است جا افتاد و آن اوربایایراتماق است که در این مراسم مادر داماد جشن کوچکی با حضور زنان فامیل و همسایه ها ترتیب می دهند که در آن ها می خواهد تا او را در پختن نان روغنی قاتلاما یاری دهند.
- ثاغت بل لِ مک: مراسم های ترکمن ها تمامی ندارد و یکی مراسم کوچک هم در خانه پدری عروس برگزار می شود که به آن ” ثاغت بل لِ مک ” می گویند. افرادی که در این مراسم حضور دارند نیز عبارتند از زنان دو خانواده که بیشتر مادر، خواهر، زن برادر عروس و زن برادر داماد هستند تاریخ و روز عروسی را تعیین می کنند و این روز حتما باید یکی از روزهای سعد باشد. اعداد سعد اعدادی هستند که به ۷ یا ۹ ختم می شوند به عقیده ی آنان این روزها شکوم دارد.
- کارت نویسی: مراسم کارت نویسی ۲ هفته قبل از جشن عروسی است داماد دوستان بسیار نزدیک خود را برای صرف شام دعوت می کند و بعد از صرف شام با همکاری مهمانان لیستی از اسامی کسانی که باید به عروسی دعوت شوند تهیه می شود و براساس آن کارت عروسی را می نویسند. این کارت ها، حدود یک هفته قبل از جشن عروسی توزیع می شود، در قدیم که صنعت چاپ وجود نداشت، کار دعوت حضوری بود.
- ب وورچی: ب وورچی اصطلاحا به زنی می گویند که معتمد خانواده عروس و داماد بوده، وی در گوشه ی از آلا چیق ترکمنی یا اتاق می نشیند در حالی که صندوق چوبی پیش رو دارد و ضمن تحویل گرفتن هدایای مدعوین، متقابلا هدایایی تقدیم می کند.
- کُجه وه یا کجاوه: در زمان گذشته کجه وه یا کجاوه اتاقک هایی از جنس پارچه های رنگین بوده که معمولا از چهل تکه تشکیل می شدند و بر روی شتر یا گاری نصب می شد و برای انتقال عروس استفاده می شد. همچنین بر سقف این کجاوه ها زنگی هم آویزان می کردند که با صدای خود خبر عروسی را در شهر پخش کند.
- البته امروز اغلب از اتومبیل های شیک و گل زده استفاده می شود و کمتر کجاوه را در مراسم عروسی مشاهده خواهید کرد.
- عروس کشان: در این روز، دوستان و آشنایانی که مایل به شرکت درکاروان عروس کشان هستند در ساعت مقرر در محل خانه داماد حاضر می شوند و هر یک وسیله خاص خود را دارند.
- یاقدان آلماق: در گذشته وقتی زنان همراه کاروان داماد به خانه عروس رسیدند، زنان طرف عروس با گرفتن پای زنانی که حامل هدایا هستند جنگی مصلحتی بر پا می کردند که در اصطلاح ‘آیاقدان آلماق’ خوانده می شود و با شادی و هلهله همراه بود اما امروزه این مراسم در کمتر عروس دیده می شود.
- کجه وه کؤیمز: در کشاکش مراسم آیاقدان آلماق زنی با بسته های شیرینی وارد می شود، به این بسته ها “کجه وه کؤیمز” می گویند و بیانگر این مفهوم است که عروس خانم از این وصلت راضی بوده و پشیمان نخواهد شد، در نتیجه هر دو طرف از جنگ مصلحتی دست می کشند.
- دالاشماق: بعد از مراسم پذیرایی و رخصت ریش سفیدها نوبت به عروس کشان می رسد تا عروس را به خانه داماد منتقل کنند، در این مراسم، یکی از زن های طرف داماد (زن برادر او) به جانب عروس می رود، در حالی که یک قواره چاشو، چادر شبی ابریشمین یا قرمز مجلل به دست دارد و مجادله ای لفظی و مصلحتی بین او و یکی از زنان طرف عروس روی می دهد و در پایان این مجادله ساختگی نیز مثل مراسم دیگر با شادی و هلهله به پایان می رسد پس از آن طرف داماد چاشو یا دون را بر سر عروس خانم می اندازد که نشانه پیروزی بر طرف عروس است.
- اوون ثپمک: وقتی که کاروان عروس به خانه داماد رسید، مادر داماد با کاسه ای آرد آن را متبرک می کند که نشانه سفیدبختی و برکت بوده و این مرحله را اوون ثپمک می گویند.
- پول ثچمک: پس از مراسم اوون ثپمک نزدیکان داماد بر سر عروس پول، نقل و نبات، می ریزند و گروهی نیز که معمولا مرد و از اقوام و دوستان نزدیک هستند بر یک بلندی می روند و چیزی را در اندازه توپ تنیس در بین جمعیت حاضر در صحنه می اندازند و به آورنده شیء پرتاب شده، مبلغی پول که قبلا اعلام شده می دهند.در عروسی های امروزی این رسم کمتر دیده می شود.
- کُشتی – گورشمک: در گذشته های یک رسم دیگری بین ترکمن ها به نام کشتی بوده است که در آن شخصی که زانوی رقیب یا کتف او را به خاک برساند، برنده مسابقه است و از دست ریش سفیدان محل جایزه می گیرد؛ به این جایزه “بایراق” گفته می شود.
- اسب دوانی: یکی دیگر از مراسم دیدنی در عروسی ترکمن ها، اسب دوانی است که در گذشته های دور معمول بود و امروزه خیلی به ندرت، آن هم در روستاها و در سطحی ابتدایی برگزار می شود.
- قیچی زدن: در اتاق کناری نیز عاقد و گروهی از ریش سفیدهای طرف داماد نشسته اند تا خطبه های عقد به وسیله روحانی محل جاری شود، در طول مدتی که مراسم عقد در جریان است هیچ کس حق ندارد به دیوار این اتاق و حجله گاه تکیه کند، این مراسم با قیچی زدن ۴ نفر در چهار گوشه اتاق همراه و معنی دست و زبان بدخواهان بریده باد، است.
- وکیل : عروس و داماد برای اعلام رضایت خود یک فرد معتمد را به عنوان وکیل خود انتخاب می کنند که جای آنان صحبت کند.مکالمه ای در این بین میان روحانی که وظیفه عقد را بر عهده دارد و وکیل عروس صورت می گیرد که به شرح زیر است: شما در این محل چه کاری دارید؟ وکیل عروس با اشاره به وکیل داماد می گوید: از این آقا طلب دارم و باید هم اکنون طلب خود را بگیرم. وکیل داماد با عصبانیتی ساختگی می گوید: من به شما بدهکار نیستم.البته این مراسم و دعواهای ساختگی امروزه به ندرت انجام می شود و اغلب مراسم عقد در دفاتر ازدواج صورت می گیرد.
- الدش دیرمک: بعد از روز بعد از مراسم عقد عروس در حضور جمعی از زنان دست عروس را در دست داماد می گذارند و در ضمن این مراسم، زنی از نزدیکان داماد اشعاری را با صدای بلند و آهنگین می خواند که مضمون این اشعار مسئولیت های دو طرف (عروس و داماد) در زندگی مشترک است.
- اوجه آش: بعد از الدش دیرمک، مراسم اوجه آش برگزار می شود و آن صرف چکدرمه غذای سنتی ترکمن است که با برنج و گردن گوسفند تهیه می شود و مخصوص عروس و داماد است. در پایان اوجه آش عروس و داماد مقداری پول داخل ظرف می گذارند و به آشپزباشی می دهند.
- قایتارما: فردای مراسم عروسی طبق سنتی قدیمی عروس را به خانه پدری باز می گردانند که به آن قارینارما می گویند، گفته می شود این بازگشت و ماندن در خانه پدر در گذشته های دور گاهی تا ۲ سال طول می کشید، اما امروزه تقریبا این مراسم به بوته فراموشی سپرده شده است.
ویژگی های ازدواج در بین ترکمن ها
- آنها مانند دیگر گروه های مسلمان، ازدواج با محارم را حرام تلقی می کنند.
- مرد ترکمن می تواند با دختر یا زن غیر ترکمن پیوند زناشویی ببندد.
- زن یا دختر ترکمن نمی تواند با مرد یا پسر غیر ترکمن تشکیل خانواده دهد.
- ترکمن ها، به داماد «کورک / کوراکن» و به عروس «گِلین» می گویند.
- اگر زنی بیوه شود تا یک سال در سوگ شوهرش می نشیند؛ اما پس از آن، پدر و مادر یا برادران، حق دارند که او را دوباره شوهر بدهند. پسرهای مجرد با زن بیوه ازدواج نمی کنند مگر اینکه زن بیوه، زن برادر مرد باشد یعنی به عقد برادر شوهرش در بیاید.
- داماد مهریه را به صورت نقد در عروسی می پردازد. گاو و گوسفند و شتر و اسب معادل نیز قبول است. این میزان به پدر و مادر یا برادر آن دختر پرداخت می شود و تمام آن از آن پدر و مادر است.
- جهیزیه اجباری نیست و بسته به میل پدر و مادر دختر ارایه می شود و معمولا محدود و شامل قالی، قالیچه، پشتی، صندوق و پوشاک است.
- سن ازدواج در میان ترکمن ها، ۱۵ یا ۱۶ سالگى براى پسران و ۹ یا ۱۰ سالگى براى دختران است؛ البته این مربوط به گذشته ها می شود و این سن ها امروز افزایش یافته اند.
- در میان ترکمن ها معمولا پدر برای پسرش دختری را در نظر می گیرد و قراردادهای مربوط به ازدواج را به سرانجام می رساند.
- شیربها جزیی جدانشدنی از مراسم ازدواج است و توسط پدر داماد به پدر عروس پرداخت می شود. اگر داماد زن خود را از دست داده یا بخواهد زن دوم بگیرد خودش باید قراردادهای مربوط به ازدواج را انجام دهد و شیربها را پرداخت کند. اگر پدر عروس در قید حیات نباشد شیربها به بزرگترین مرد خانواده پدر عروس - معمولا بزرگترین برادر او- داده می شود.
- خانواده دختر ترجیح می دهند که دامادی را از میان خویشاوندان نزدیک و تقریبا هم سن داشته باشند. در حالی که خانواده داماد به دنبال عروس ازدواج نکرده هستند و سالم بودن و فعال بودن او و بچه آوردن برای شان اهمیت دارد.
مردم ترکمن یکی از مفصل ترین مراسم عروسی را در بین اقوام دارند. با سفر به این شهر با آداب و رسوم سنتی این شهر آشنا شوید.
با آداب و رسوم مردم چین آشنا شوید.
