جشن باستانی شهریورگان، از جمله جشن های دوازده گانه سال و یکی از جشن های آتش در ایران باستان است. آیینی ملی و کهن که حمله اعراب، اهمیتش را در تاریخ ایران از دست داد و امروزه نیز تنها عده ای معدود از زرتشتیان در کرمان، آن را به صورت محدود اجرا می کنند؛ هرچند خوشبختانه در سال های اخیر، دیگر زرتشتیان کشور نیز سعی در پاسداشت آن داشتند. مردمان ایران زمین این روز را به مناسبت های مختلفی گرامی داشته و جشن می گرفتند.
جشن شهریورگان چیست؟
شهریورگان از زیباترین جشن های دوازده گانه سال ایرانیان باستان به شمار می آید که از جمله جشن های آتش است و به «آذر جشن» نیز شهرت دارد. شهریور که در تقویم زرتشتی، چهارمین روز ماه و ششمین ماه سال را به نامش نام گذاری کرده اند، یکی از ۶ امشاسپند ایزد، نگهبان فلزات، نماد فرمانروایی نیرومند الهی و فرشته مهربانی و جوانمردی لقب دارد. ایرانیان این روز را گرامی داشته و جشنی را موسوم به «جشن شهریورگان» در این تاریخ برگزار می کردند. هریک در خانه هایشان آتشی افروخته و پس از نیایش و ستایش پروردگار، گرد هم جمع آمده و این روز را با صرف خوراکی در کنار یکدیگر جشن می گرفتند. از سویی دیگر و با توجه به صفات پاک فرشته شهریور که نماد رحم و مروت و مظهر قدرت و توانگری است، مردم این روز را با احسان و اطعام فقرا و حضور و عرض تبریک و شادباش، در پیشگاه پادشاهان دادگر که نماینده سلطنت آسمانی اند، می گذراندند.
ایرانیان باستان در شهریور روز از ماه شهریور، مناسبت های مختلفی را گرامی شمرده و به جشن و پایکوبی مشغول می شدند. شهریورگان را روز زایش داراب معرفی می کنند که با توجه به شباهت های شخصیتی که کوروش کبیر با داراب شاهنامه فردوسی دارد، برخی مورخان بر این اعتقادند که کوروش همان داراب شاهنامه است و ازاین رو، شهریورگان را روز میلاد کوروش کبیر می دانند. روزی که به پاسداشت مقام و منزلت پدر در ایران باستان گرامی داشته شده و در سال های اخیر نیز، با عنوان روز پدر ایرانی از آن یاد می کنند. از سویی دیگر، این روز مصادف است با کشته شدن «مانی»، پیامبر صلح جوی ایرانی که زرتشتیان آن را گرامی داشته و روز وصال مانی به اهورا مزدا را جشن می گیرند. جشن شهریورگان برای کشاورزان نیز حائز اهمیت بوده است و آنان به شکرانه برداشت محصول و آماده سازی زمین برای کشت پاییزی، با نیایش به درگاه اهورا مزدا، این روز را به جشن و سرور و پایکوبی به شب می رساندند. شهریورگان برخلاف برخی دیگر از جشن های آتش چون جشن سده و چهارشنبه سوری که جنبه ملی داشته اند، بیشتر جنبه ای مذهبی داشت و در کنار اعتقادات عامه با آمیزه هایی از سنن دینی همراه بود. سنتی که در گذر زمان رنگ باخته و امروزه در میان جامعه زرتشتیان ایران نیز جزئیات این آیین باستانی را کمتر کسی به خاطر می آورد. از متون تاریخی چنین بر می آید که خصوصا پس از حمله اعراب، آیین های جشن شهریورگان دیگر برگزار نشد و ایرانیان نیز در حفظ آن اهتمام پیشینیان را نداشته و این جشن ملی را به دست فراموشی سپرده اند. در عصر باستان ایرانیان برای تزیین خانه های خود و آتشکده ها در روز جشن از یک گل خاصی استفاده می کردند. در بعضی از متون قدیمی آمده است که نام این گل آتشین یا آذرگون که به رنگ سرخ آتشین است ناز بو است.
تاریخچه جشن شهریورگان
فرهنگ باستانی ایران سرشار از برگزاری مراسمات وجشن هایی بوده است، که با هدف نیایش برگزار می شده ومردم به صورت گروهی به شکرگزاری نعمت ها و الطاف اهورا مزدا می پرداختند. تقویم دوره ایران باستان علاوه براینکه ماه ها نامی داشته اند، روزها نیز اسم گذاری شده بودند. بدین صورت که هر ماه با نام اهورا مزدا شروع شده وبا اسامی فرشتگان مقرب الهی ادامه یافته، تا به دیگر فرشتگان برسد. از دیدگاه یزدان شناسی اوستایی شهریور ماه میان امشاسپندان، ملا ئک و خدایان شش گانه از لحاظ مقام ومرتبت رتبه دوم را دارد. نخستین آن بهمن ماه ودومین ماه شهریور ماه است. در ایران باستان رسم بر این بوده، زمانی که نام روز با نام ماه یکی می شدند را جشن بگیرند. روز چهارم هرماه به نام شهریور نام گذاری شده بود بنابراین 4 شهریور ماه هر سال جشن شهریورگان برگزار می کردند. امروزه زرتشتیان این روز را به نام روز پدر نیز می شناسند، زیرا شهریور از امشاسپندان مردگونه بوده و به معنای شهریاری بر اراده ونفس درونی است.
شهریورگان به چه معناست؟
واژه شهریور در اوستا به گونه خشتر وئیریه (Khshathra-Vairya) ذکر شده که در زبان پهلوی به خشتور یا شتریور (Shatrivar) و در زبان پارسی به شهریور (شهریاری نیرومند) برگردانده شد. بخش اول واژه «خشتر» به معنای کشور و شهریاری و پادشاهی و بخش دوم «وئیریه» را به معنای آرزو شده ترجمه می کنند و مفهوم کلی این واژه را پادشاهی یا کشور آرزو شده (شهریاری آرزو) و در مفهوم عام، مجاز از بهشت می دانند. در میان ۶ ایزد و ملائک یا امشاسپندان دین زرتشت، شهریور بعد از بهمن، در مقام دوم مرتبه و مقام قرار دارد. از آنجایی که هریک از امشاسپندان، دارای دو وجه مادی و زمینی یا معنوی و ماورایی هستند، شهریور نیز دو معنای کلی را یدک می کشد. در مفهوم معنوی، این واژه به قدرت و شهریاری مطلقه اهورا مزدا اشاره داشته و در صورت زمینی و مادی خود، نگهبان و سرپرست فلزات، جنگ ابزارها و سلاح ها در جهان است. به عبارت دیگر، شهریور روز را به نام امشاسپند توانای خشترا یا شهریور نام گذاری کرده اند. فرشته ای که مظهر سلطنت آسمانی و قدرت رحمانی و همیشه خواهان فر و بزرگی و نیرومندی است. فرشته رحم ومروت که دستگیر بینوایان و نیازمندان بوده و پادشاهان دادگر را نیز تحت حمایت و اقتدار خود دارد؛ اما در جهان مادی، این فرشته را نگهبان زر و سیم و فلزات دیگر می دانستند. نام شهریور همچنین، تقریبا به معنای شهر و شهریاری (شهرداری) آرمانی و شایسته به کار برده می شود. اندیشه و آرمانی که در نگاه برخی، خاستگاه نظریه های افلاطون و فارابی در زمینه آرمان شهر یا مدینه فاضله بود و در همین معنا، چندین مرتبه در گات ها زرتشت از آن نام برده شد؛ اما بعدها و در اوستای نو، به آن تشخص داده و به پیکر یکی از امشاسپندان درمی آورند. ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه، واژه شهریور را معادل دوستی و آرزو دانسته و شهریور را فرشته ای موکل بر گوهرها و جواهرات هفت گانه چون طلا و نقره و دیگر فلزات معرفی می کند:
شهریور ماه روز چهارم آن شهریور روز است و آن به مناسبت توافق دو اسم جشن است و آن را شهریورگان گویند. معنی شهریور دوستی و آرزو است. شهریور فرشته ای است که به جواهر هفت گانه از قبیل طلا و نقره و دیگر فلزات که برقراری صنعت و دوام دنیا و مردم به آن ها بستگی دارد موکل است.
علاوه بر معانی ذکر شده، شهریور به معنای شهریاری بر اراده و نفس نیز به کار برده می شود و از امشاسپندان مردگونه اوستا است. بر اساس همین مفهوم و معنا، ایرانیان باستان این روز را به عنوان روز پدر پارسی دانسته و مقام و منزلت پدران را که به راستی شهریاران این ملک اند، گرامی داشته و جشن می گرفتند.
برگزاری جشن شهریورگان
در حال حاضر 4 شهریور به عنوان روز جشن شهریورگان شناخته شده و جشن گرفته می شود. از آداب و رسوم جشن شهریورگان می توان به افروختن آتش اشاره کرد. مردم در شب هنگام آتش به پا می کردند، در کنار آن به شادی می پرداختند و خداوند را به خاطر تمام نعمت هایش نیایش می کردند. همچنین در اکثر خانه ها میهمانی مفصل برپا می شده و با انواع خوراکی های خوشمزه از میهمانان پذیرایی می کردند. با توجه به گذشت چندین قرن، جشن های دوازده گانه ایرانی کم کم به فراموشی سپرده شدند و متاسفانه فقط تعداد کمی از خانواده های قدیمی در شهرهای مرکزی ایران از جمله یزد، کرمان و اصفهان مراسم جشن شهریورگان را برگزار می کنند.
اعتقاد زرتشتیان
زرتشت بر لذت ایمان تأکید دارد و در واقع غم و اندوه را حرام می داند، زیرا آن را برای انسان مضر می داند. او همچنین باور دارد که با مثبت اندیشی، زندگی خوبی خواهید داشت. زرتشتیان نیز برای مرگ عزیزان خود سوگواری نمی کنند، زیرا معتقدند روح آنها بدون سوگواری در جهان دیگر به سطح بالاتری می رسد.
سخن آخر
یکی از جشن های قدیمی که امروزه بسیار کم رنگ به آن پرداخته می شود جشن شهریورگان است. در دوران باستان هر ماه و هر روز نام مخصوصی داشتند و هرگاه نام روز و نام ماه یکی می شدند آن را فرخنده می دانستند و برای گرامی داشت آن به جشن و شادی می پرداختند. از دیگر دلایل برگزاری این مراسم تغییر فصل و آب وهوا است. ایرانیان در زمان قدیم به دلیل اینکه از گرمای تابستان خلاص می شوند و هوا رو به سردی می رفت میل به برپایی آتش داشته اند. ازاین رو برافروختن آتش یکی از سنت ها و آیین های برگزاری این مراسم محسوب می شود. همچنین وقتی آن ها در پایان تابستان محصولات خود را برداشت می کردند و زمین های خود را برای کشت پاییزی آماده می کردند شاید بتوان یکی دیگر از دلایل برپایی جشن شهریورگان را به این موضوع اختصاص داد.
آشنایی با آیین جالب ازدواج ترکمنی ها
