از گدشته تاکنون کار بر روی فلز و سنگ برای ساخت ابزار آلات و لوازم توسط بشر مورد استفاده بوده. با کشف فلزات و سنگهای ارزشمند، با بهره گیری از هنر و خلاقیت دست به ساخت زیور آلات و لوازم تزئینی زدند که اغلب ترکیبی از فلزات و سنگهای ارزشمندی چون عقیق، فیروزه، مروارید، یاقوت، لعل، اوپال، الماس و....یکی از مهمترین مراحل ساخت زیور آلات ترکیبی فلز و سنگ، مرحله نهایی کار است. که مرحله قرار دادن نگین یا قرار دادن سنگ در پایه مخصوص طراحی شده روی کار است.که این عمل را مرصع کاری یا مخراج کاری (Stone Setting) می نامند. در واقع مرصع کاری یکی از حساس ترین بخش های طراحی یک جنس زینتی جواهر نشان است. بعنوان مثال انگشتری که با نهایت دقت و ظرافت طراحی شده و نقوش مختلفی بر رکاب آن زده شده باید در قسمت فوقانی آن سنگ زینتی قرار گیرد که ظریف ترین بخش کار است و به جرأت میتوان گفت که تمام زیبایی یک انگشتر میتواند همین قسمت سوار کردن نگین های ریز و درشت باشد. در واقع کار گذاشتن سنگ تزئینی در این قسمت خود هنر خاصی میطلبد. که این هنر هنر مخراج کاری می باشد و مخراج کار میبایست با تمام دقت و حوصله سنگ را در این قسمت قرار داده و آنرا در محل خود محکم نماید. در مخراج کاری سنگ بسته به نوع پایه طراحی شده، نگین به روش های مختلفی نصب می شود.
انواع پایه ها در مخراج کاری
همه زیبایی کار بستگی به نحوه سوار کردن جواهر در روی پایه دارد. با توجه به اینکه پایه های کار، یکسان نیست از روش های مختلفی برای اتصال این دو قطعه استفاده می شود. به طور معمول از سنگ های قیمتی نظیر سنگ زمرد، عقیق، سنگ فیروزه، یاقوت، برلیان، الماس و .. در ساخت جواهرات زینتی استفاده می شود. در فرایند ساخت جواهراتی که با سنگ های مصنوعی کار شده اند نیز از مخراجکاری استفاده می شود. با توجه به تنوع پایه های نگهدارنده از شیوه های متفاوتی برای سوار کردن جواهر روی فلز استفاده می شود.
برخی از رایج ترین پایه های نگهدارنده عبارتند از:
- پایه چنگه ای (prong)
- پا پایه کانالی (Channel)
- پایه سنگفرشی (Pave)
- پایه دیواره ای یا حفره ای (Bezel )
- پایه بالرین (Ballerina)
- پایه خوشه ای (cluster)
- پایه مهره ای (Bead)
- پایه تراز (Flush )
مخراج کاری ، مرصع کاری یا گوهر نشان کردن
پایه چنگه ای (prong)
وظیفه پایه نگهدارنده حفظ نگین است بنابراین همه طرح های پایه باید بتوانند نگین جواهر را به خوبی نگهدارند. پایه چنگه ای برای انواع جواهرات تک نگین مناسب تر است. در این طرح، تمرکز روی جواهر است و فلز قیمتی در حاشیه قرار دارد. بدیهی است میزان فلز نگهدارنده در ایمنی جواهر تاثیرگذار است. دو نوع پایه چنگه ای وی (V) شکل و اشتراکی در جواهرسازی به کار می رود. مخراجکاری بر روی پایه چنگه ای در مقایسه با دیگر شیوه ها ساده تر است.
در مورد سنگ ابسیدین چه میدانید؟
پایه دیواره ای یا حفره ای (Bezel )
پایه نگهدارنده از فلز گرانبها به گونه ای طراحی شده تا به طور کامل اطراف جواهر را پوشش دهد. این پایه در ساخت زیورآلات با طرح های فانتزی کاربرد زیادی دارد. گاهی فلز به صورت نیمه دیواره نگین جواهر را احاطه می کند و بر زیبایی کار افزوده می شود.
پایه کانالی (Channel)
در عملیات مخراجکاری با توجه به نوع پایه نگهدارنده، نصب نگین انجام می شود. پایه کانالی برای جواهرات با تراش گرد مناسب تر است زیرا لبه های کار به هیچوجه در معرض آسیب و ساییدگی قرار دارد. به خصوص در جواهرات گرانبها نظیر الماس، محافظت کامل نگین ضروری است.
پایه سنگفرشی (Pave)
عملیات نشاندن سنگ های ریز و ظریف روی زیروآلات بسیار دشوارتر است. نصب نگین های ریز در مخراجکاری بر روی پایه سنگفرشی از تخصص های ویژه ای است که مخراجکاران با تجربه از عهده اش بر می آیند. در این پایه گوهرهای هم اندازه به صورت موزاییکی و با نظم هندسی روی پایه منتقل می شوند. کیفیت کار بستگی به نحوه مخراجکاری و شیوه نشاندن سنگ های ریز روی پایه دارد. این شیوه روی قیمت نهایی کار نیز تاثیرگذار است و ارزش زیور آلات را افزایش می دهد. درجه دشواری مخراجکاری در پایه سنگفرشی بیش از دیگر موارد است.
پایه بالرین (Ballerina)
شیوه کار به این صورت است که سنگ های مخروطی شکل به دور یک مرکز فرضی چیده می شوند. این طراحی دارای فرمی مخروطی شکل و شبیه به دامن بالررین هاست. انتخاب شیوه مخراجکاری بستگی به طرح و سفارش دارد. محل قرار گیری سنگ باید دارای عمق کافی نیز باشد تا جواهر به خوبی محافظت شود.
پایه خوشه ای (cluster)
برای مخراجکاری خوشه ای می بایست تعدادی جواهر ریز را به صورت فرضی یک گل بر روی پایه نشاند! معمولا شکل پایه طوری طراحی شده که سنگ ها در چند سطح و با اختلاف ارتفاع نصب می شوند. این طراحی می تواند به صورت باز و یا فشرده با تعدادی جواهر ریز کار شود.
حفظ کیفیت سنگ ها در مخراجکاری
حساسیت مرحله مخراجکاری در این است که، اگر در حین مخراجکاری پایه های نگهدارنده سنگ،به خوبی سنگ را در محل خود نگه ندارد به مرور به سنگ آسیب وارد می شود و از کیفیت آن کاسته می شود.
نکته دیگر اینکه، برای تثبیت بیشتر جواهرات بر پایه، استفاده از هیچ گونه چسب و مواد شیمیایی مجاز نمی باشدو جواهر بدون هیچ واسطه ای و با مهارت مخراجکار باید بر پایه نگین فلزی سوار شود.به همین دلیل دقت و ظرافت در فشردن پایه های جواهر حساسیت زیادی دارد،و در صورتی که اندکی فشار بیشتر بر روی سنگ وارد شود، پریدگی یا ترک خوردگی در سنگ ایجاد شدهو یا بر اثر استفاده نادرست از ابزار، روی پایه های نگه دارنده خط و خش ایجاد می گردد،که همه بر کیفیت و ارزش نهایی جواهر تاثیر داشته و در تعیین قیمت نهایی آن تاثیر چشمگیری دارد.
