حرم کاظِمَیْن، آرامگاه امام موسی کاظم(ع) امام هفتم و نوه اش امام جواد(ع) نهمین امام شیعیان. حرم در منطقه کاظمین، منطقه ای در شمال بغداد، واقع شده و از زیارتگاه های مسلمانان به ویژه شیعیان در عراق است.
حرم کاظمین حدود ۲۶ هزار مترمربع مساحت دارد و از قسمت های مختلفی مانند صحن، روضه، گلدسته، ضریح، رواق و گنبد تشکیل شده و در آن هنرهای مختلفی همچون آینه کاری، کاشی کاری، طلاکاری، منبت کاری و خطاطی به کار رفته است.
ساخت نخستین بنا بر مرقد امامین کاظمین، به پیش از دوران آل بویه برمی گردد. حکومت های آل بویه، سلجوقیان، آل جلایر، صفویه و قاجاریه، حرم کاظمین را بازسازی، تعمیر و تکمیل کرده اند.
در دوره صفویه به دستور شاه اسماعیل صفوی، بناهای حرم تخریب شد و به جای آن بنای جدیدی ساخته شد که شامل گنبد، گلدسته و مسجد می شد. در عصر قاجاریه نیز فرهادمیرزا، عموی ناصرالدین شاه، اقدامات عمرانی عمده ای در حرم انجام داد که تجدیدبنای صحن از جمله آن ها است.حرم کاظمین به جهت نزدیکی به رود دجله، در دوره های مختلف بر اثر طغیان آن آسیب دیده است. همچنین در درگیری های شیعه و سنی در سال ۴۴۳ق و حمله مغول ها به بغداد تخریب شده است.
تا پیش از دوره صفویه، حرم کاظمین به وسیله نقیب اداره می شد. سید عبدالکریم بن احمد حلی از نقیبان مشهور حرم بوده است. در دوره صفویه اداره آن به مشیخة الاسلام واگذار شد. عبدالحمید کلیدار، شیخ عبدالنبی کاظمی و خاندان او از متولیان حرم پس از صفویه بوده اند. اکنون حیدر حسن الشمّری متولی حرم است.
تاریخچه حرم کاظمین
در زمان خلافت منصور در عراق، باغ هایی با نام شونیزیه در اطراف شهر بغداد، پایتخت عراق، وجود داشت. منصور در سال ۱۴۵ قمری، این باغ را به عنوان مقبره خانوادگی خود انتخاب کرده و نام مقابر قریش را بر آن گذاشت. فردی به نام جعفر که از فرزندان منصور بود، اولین شخصی بود که در سال ۱۵۰ قمری در این مقبره خانوادگی دفن شد.
احتمالا می دانید که امام هفتم شیعیان به دستور هارون بن الرشید به بغداد رفت و سال ها در آن شهر محبوس بود. بعد از سال ها زندانی بودن، نهایتا در سال ۱۸۳ قمری، هارون دستور داد تا با استفاده از سم امام کاظم را شهید کنند. بعد از شهادت، امام موسی کاظم را در محل حرم کاظمین امروزی به خاک سپردند. البته قبل از ایشان عیسی نوفلی و فرزند هارون را هم به عنوان نفر دوم و سوم، در این مکان مدفون بودند.
در سال ۲۲۰ قمری هم امام محمد تقی بازهم توسط حلیه معتصم عباسی به بغداد کشیده شد و چندی بعد توسط دختر معتصم و برادرزاده مامون مسموم شده و به شهادت رسیدند. جسد مطهر امام جواد در کنار پدربزرگ عزیزشان در مقبره کاظمین به خاک سپرده شد و اینگونه بود که کاظمین با ظاهر اولیه شکل گرفت.
بعدها یک عمارت بقعه مانند بر سر مزار شریف امام جواد و امام کاظم قرار گرفت که نام کاظمین از این زمان و در اصل بر این عمارت گذاشته شد. نه تنها این عمارت، بلکه نام اصحاب قریش هم از این پس به کاظمیه تغییر داده شد. در نزدیکی این بقعه، یک مسجد با نام مسجد باب التبن یا همان مسجد کاظمیه قرار گرفت که شیعیان از داخل این مسجد، مقبره دو امام را زیارت می کردند و به از این رو، بقعه امامین به مشهد باب التین هم معروف شد. هم چنین چندین گنبد زیبا و چندین حجره و بنای دیگر نیز در اطراف حرم کاظمین بنا شده و چندین خادم هم آن ها را اداره می کردند.
ساخت نخستین بنا بر مرقد امامین کاظمین، به پیش از دوران آل بویه برمی گردد. حکومت های آل بویه، سلجوقیان، آل جلایر، صفویه و قاجاریه، حرم کاظمین را بازسازی، تعمیر و تکمیل کرده اند.
تا پیش از دوره صفویه، حرم کاظمین به وسیله نقیب اداره می شد. سید عبدالکریم بن احمد حلی از نقیبان مشهور حرم بوده است. در دوره صفویه اداره آن به مشیخه الاسلام واگذار شد. عبدالحمید کلیدار، شیخ عبدالنبی کاظمی و خاندان او از متولیان حرم پس از صفویه بوده اند. اکنون حیدر حسن الشمّری متولی حرم است.
ویژگی های حرم کاظمین
در زمان جنگ های اسلام بسیاری از ترس دشمنان اسلام به زیارت امامین جوادین (ع) نمی رفتند، تا اینکه در دوران دیالمه این وحشت برداشته شد و زائران برای توسل به امام کاظم و امام جواد (ع) به کاظمین مشرف شدند.
این قطعه از بهشت فراز و نشیب های زیادی را طی کرده و همین موضوع یک ویژگی حرم کاظمین است که این حرم را در تاریخ منحصر به فرد نموده است. اما اکنون صحن و سرای امامین جوادین (ع) روزانه میزبان جمع کثیری از عاشقان اهل بیت (ع) است.
حرم امامین جوادین (ع) با دو گنبد و چهار گلدسته همواره مورد توجه شیعیان قرار داشته و هم اکنون زائران بسیاری از کشورهای مختلف به زیارت این دو امام معصوم مشرف می شوند. مجموعه حرم و رواق ها را سه صحن وسیع دربردارد که صحن غربی به نام «صحن قریش» است.
در زیر دو گنبد فضای مربع مستطیلی قرار دارد که در میانه دو دیوار شرقی و غربی دو ستون واقع است. وقتی از ایوان جنوبی حرم امامین جوادین به صحن و سرای حرم وارد می شویم، نخست ضریح امام کاظم (ع) را زیارت کرده و پس از آن به کنار ضریح امام جواد (ع) هدایت خواهیم شد.
پس از اتمام ترمیم و بازسازی گلدسته کج شده، عملیت طلاکاری این گلدسته نیز انجام می شود. همچنین به منظور توسعه حرم کاظمین، صحن صاحب الزمان (ع) در سال های اخیر ساخته شده است که زائران از در ورودی صاحب الزمان (عج) می توانند وارد حرم مطهر شوند.
علاوه بر این، عملیات سنگ فرش صحن و شبستان های حرم مطهر امامین جوادین (ع) به همت ایرانیان انجام و به تازگی برای گسترش حرم امامین جوادین (ع) احداث صحن امام محمد باقر (ع) طراحی شده است. به طوری که با احداث این شبستان، فضایی بالغ بر هفت هزار مترمربع به مساحت حرم مطهر به منظور زیارت زائران افزوده می شود. حرم کاظمین ۱۴۵۱۴ متر مربع مساحت دارد که با ساختمان ها و فضاهای مربوط به آن، به ۲۶ هزار مترمربع می رسد.
ضریح مرقد امام کاظم (ع) و امام جواد (ع)، اهدایی بانو سلطان بیگم در سال ۱۳۲۴ق است. طول آن ۶۷۶ سانتی متر، عرضش ۵۱۷ سانتی متر و ارتفاعش نزدیک به سه متر و نیم است. سقف داخلی ضریح از چوب ساخته شده و در آن کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق وجود دارد. ضریح در سال ۱۳۵۹ق تعمیر شده است. پیش از نصب ضریح مذکور، ضریحی که در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده بود، ۱۰۹ سال در حرم نصب بود.
در قرن پنجم قمری، کاظمین که از محله های بغداد بود، مستقل شد و برای آن نقیب جداگانه ای تعیین گردید. یکی از وظایف نقیبان، نظارت بر امور حرم بود. پیش از این، حرم به وسیله قیم اداره می شد. در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی، از ۲۷ قیم یا نقیب کاظمین یاد شده است که در میان آنها نام سید عبدالکریم بن احمد حلی (۶۴۸-۶۹۳ق) از عالمان خاندان طاووس دیده می شود. ابن جعفر القیم، ابوطالب علوی، علی بن علی، معروف به فاخر علوی (در گذشته حدود ۵۶۹ ق) و نجم الدین علی بن موسوی از علمای قرن هفتم از نقیبان کاظمین بوده اند.
در دوره صفویه اداره حرم کاظمین به مَشیخه الاسلام واگذار شد. مشیخه الاسلام اداره ای بود که صفویان در مقابل مشیخه ترکیه که مرکز آن در استانبول قرار داشت، تأسیس کردند و مرکز آن را در کاظمین قرار دادند. از وظایف این مرکز، مدیریت حرم کاظمین بود. نگاهی که عثمانیان قدرت را در عراق به دست گرفتند، تولیت حرم کاظمین را به فردی به نام ربیعه که پیشتر متولی کعبه بود سپردند.
پس از آن اطلاعات دقیقی از متولیان حرم کاظمین در دست نیست؛ فقط از افرادی همچون عبدالحمید کلیددار (۱۲۸۲-۱۳۳۶ق) و پدرش شیخ طالب شیبی به عنوان متولی حرم یاد شده است. تا اینکه عبدالنبی کاظمی (۱۱۹۸-۱۲۶۵ق) که تکمله ای بر کتاب نقد الرجال تفرشی نوشته است، تولیت حرم را بر عهده گرفت. پس از عبدالنبی فرزندان و نوادگانش این منصب را عهده دار شدند.
رواق های مرقد مطهر حرم کاظمین
در چهار سمت روضه و ضریح مبارک، چهار رواق قرار دارد که تمامی آن ها از پایین تا نیمه از سنگ و بقیه تا سقف آینه کاری شده است. طول این رواق ها از شمال به جنوب چهل متر، مرکب از هفت چشمه و عرض شرقی و غربی آن سی متر، مرکب از پنج چشمه است که در برخی از آن ها عالمان شیعه و محدثان دفن شده اند.
- رواق باب المراد: این رواق به دستور ناصر الدین شاه قاجار آینه کاری شده و در قسمت شرقی قرار دارد. آن را رواق شرقی نیز می گویند. رواق باب المراد در برابر ایوان شاه اسماعیل صفوی است و در آن شیخ مفید و ابن قولویه، دو تن از محدثان و متکلمان شیعه، به خاک سپرده شده اند.
- رواق باب القریش: این رواق در جنوب ضریح قرار دارد و به دستور سلطان محمد رشادخان مرمت و بازسازی شده است.
- رواق شمالی: در شمال ضریح مطهر واقع است.
- رواق غربی: این رواق در برابر رواق شرقی است و به سبب دفن خواجه نصیر طوسی در آن به رواق خواجه نصیر نیز شهرت دارد.
درب های رواق های مرقد مطهر حرم کاظمین
از این چهار رواق شش در به روضه مطهر باز می شود که همه از طلا و نقره است. دو درب در کنار مقبره شیخ مفید در رواق شرقی، دو درب از طرف رواق غربی و مقبره خواجه نصیر طوسی، یک درب از رواق شمالی و یکی از رواق جنوبی. از این شش در سه در به حرم امام کاظم علیه السلام و سه در نیز به حرم امام جواد(علیه السلام) اختصاص دارد.این رواق ها از طریق هشت درب، به صحن مرتبط می شود.
- نخستین آن سمت رواق جنوبی واقع شده داخل چارچوب نقره ای است.
- دومین درب در رواق جنوبی و حاوی کنده کاری ها و نقش های بسیار زیبا است.
- سوّمین درب نقره ای رواق جنوبی را حاج محمد علی افضل شوشتری وقف کرده است.
- درب چهارم در رواق شرقی از ایوان طلای ناصری واقع شده و به باب المراد معروف است.
- پنجمین درب در رواق شرقی، مجاور قبر شیخ مفید، قرار داد که دارای کنده کاری ها و خطوط عالی است.
- ششمین و هفتمین درب در رواق غربی و در مجاورت قبر خواجه نصیر طوسی قرار دارد.
- درب هشتم در رواق شمالی قرار دارد که حاج عبدالنبی تاجر کازرونی در ۱۳۴۰ق وقف کرده است.
در داخل حرم و مسجد آن، منبری بسیار زیبا و قدیمی از آجرهای تراشیده شده قرار دارد که امروزه جایگاه سخنران و خطیب نماز است. روی آن تاریخ ۹۵۶ قمری دیده می شود که نشان از قدمت پانصد ساله دارد. این منبر را سلطان سلیمان عثمانی ساخته و به مسجد تقدیم کرده است. تا ۱۳۴۰ ق اهل سنت در این مسجد نماز می گزاردند تا این که شیخ مهدی خالصی در آن جا به اقامه نماز جماعت پرداخت و از آن پس نماز جماعت توسط شیعیان برگزار شد. این مسجد را شاه اسماعیل صفوی در ۹۲۶ ق بنا کرده است.
گنبد مرقد مطهر حرم کاظمین
برفراز حرم امامین کاظمین دو گنبد با پوشش طلا قرار یافته است. در قرن سوم هجری، نخستین بار، گنبدی برفراز آن دو قبر ساخته شد. پس از آن در قرن چهارم، معز الدوله دیلمی گنبد و بقعه قبلی را خراب کرد و عمارت با شکوهی به جای آن ساخت و گنبدی برفراز حرم برپا کرد. در زمان خلافت الظاهر به سبب آتش سوزی که در کاظمین رخ داد گنبد نیز دچار آسیب شد و این خلیفه به بازسازی گنبد پرداخت.
در عصر ایلخانان مغول، سلطان اویس جلایری، گنبدی به گنبد باقی مانده از عصر آل بویه افزود و حرم کاظمین را دو گنبده کرد و شاه اسماعیل صفوی آن دو گنبد را کاشی کاری کرد. شاه اسماعیل صفوی قبه های یاد شده را با خشت های طلا آراست [۲۴] و آقا محمدخان قاجار پوشش طلای فرسوده آن را تجدید و مرمت کرد و از پایین تا بالا آن را طلا کرد.[۲۵] این دو گنبد در دو متری هم واقع است و بر روی آن ها کتیبه و مقرنس دیده نمی شود. ارتفاع آن ها ۵/۱۴ متر و از پایین تا نوک ۲۹ متر و مساحت قسمت پایین آن ها ۲۹ متر است. تذهیب و تزیین محیط داخلی گنبد در دوران شاه اسماعیل انجام شده است. و آینه کاری داخل گنبد نیز از میرزا شفیع صدر اعظم است.
مناره های مرقد مطهر حرم کاظمین
نخستین بار معز الدوله دیلمی یک مناره برفراز قبر آنان ساخت که در یک آتش سوزی آسیب دید و سپس توسط ارسلان بساسیری تجدید بنا شد. مجد الملک براوستانی، وزیر برکیارق، دو مناره دیگر برای حرم ساخت. این مناره ها در دوران شاه صفی، جانشین شاه عباس، تجدید بنا و با کاشی های زیبا آراسته شد که اکنون هم پا برجاست. آقا محمد خان قاجار این مناره ها را با خشت های طلا آراست و تعداد آن ها را به چهار رساند. فتحعلی شاه نیز طلاهای فرسوده آن ها را با طلاهای جدید عوض کرد. پادشاهان عثمانی از جمله سلطان سلیم نیز در ساخت یک مناره و ترمیم برخی از آن ها نقش داشتند و کتیبه هایی از خود برجای گذاشته اند.
این چهار مناره در چهار سمت حرم ساخته شده و دارای پنج متر ارتفاع و چهار متر محیط است. ارتفاع آن ها در زمان های پیشین حدود نُه متر بود که به مرور از ارتفاع آن کاسته اند.
صحن و ایوان های حرم کاظمین
صحن کاظمین در زمره صحن های بزرگ عتبات است و به صحن نجف اشرف شباهت دارد و به لحاظ وسعت و مساحت بزرگ تر از آن است. طول صحن ۳۷۰ و عرض آن ۳۵۰ متر است و حرم مطهر در داخل این صحن مستطیل شکل با طول ۲۳۰ متر و عرض ۱۵۰ متر قرار دارد. برای نخستین بار عضدالدوله دیواری پیرامون حرم کشید و در حقیقت صحنی برای حرم ایجاد کرد.
در آتش سوزی سال ۴۴۱ ق، صحن نیز آسیب دید و ارسلان بساسیری آن را تجدید کرد. این صحن دوباره در ۵۶۹ ق براثر طغیان دجله خراب شد و خلیفه الناصر لدین الله آن را بازسازی کرد و حجره هایی پیرامون آن ساخت و پس از چندی آن ها را به مدرسه های دینی تبدیل کرد. ارتفاع حجره های تحتانی شش متر و ارتفاع غرفه ها تا سطح صحن ۵/۱۱ متر است. همه آن ها در یک حلقه قرار دارد. سلطان اویس جلایری دیوارهای آن را با کاشی های زیبا تزیین کرده است. در دوره صفوی و قاجار نیز دیوارهای صحن از نو کاشی کاری و تزیین شده است.
صحن کاظمین از سه طرف ساختمان ها و خانه ها را در احاطه خود دارد و تنها ضلع شمالی حرم به مسجد جامع صفوی وصل است و این مسجد هم به دیوار صحن چسبیده است. در هریک از ضلع های سه گانه شرقی، غربی و جنوبی بیست باب حجره و یک ایوان مرتفع و مجلل ساخته شده است. ضلع شمالی آن ده باب حجره دارد. چهار جانب صحن را هفتاد حجره با کاشی های بسیار زیبا و ممتاز احاطه کرده است. این حجره ها در زمان های پیشین مدرسه علمیه و محل سکونت طلبه ها بود و اکنون قبرستان های خانوادگی است.
مدفونان حرم کاظمین
برای اینکه بدانیم حرم چه کسانی در کاظمین است و در کاظمین کدام امامان هستند، کل محوطه را قدم خواهیم زد. جای جای حرم محل دفن بزرگان مسلمان و سیاستمداران است. در حرم کاظمین افراد زیادی دفن شده اند که در میان آنان شخصیت های علمی و رجال سیاسی هم وجود دارد. افراد مشهوری همچون شیخ مفید، ابن قولویه، خواجه نصیرالدین طوسی و معزالدوله دیلمی در حرم کاظمین مدفون هستند. کتاب های تاریخ الامامین الکاظمین و روضتها الشریفه نوشته جعفر النقدی و تاریخ المشهد الکاظمی اثر محمدحسن آل یاسین از جمله آثاری هستند که درباره حرم کاظمین نوشته شده اند.
حرم کاظمَین محل دفن امام کاظم (ع) و امام جواد (ع)، هفتمین و نُهمین امام شیعیان است. امام کاظم(ع) در قبرستانی که منصور عباسی در سال ۱۴۹ق ایجاد کرده بود و به مقابر قریش شهرت یافت، دفن شد. جعفر اکبر فرزند منصور نخستین کسی بود که در سال ۱۵۰ق در این قبرستان دفن شد.
این منطقه را به جهت منسوب بودن به امام کاظم (ع)، مشهد الامام موسی بن جعفر، المشهد الکاظمی و کاظمیه نامیدند. در سال ۲۲۰ق پیکر محمد بن علی (ع) نهمین امام شیعیان، در کنار قبر جدش موسی بن جعفر دفن شد. از این رو به کاظِمَین (دو کاظم) مشهور شد.
حرم کاظمین را جوادَین (دو جواد) هم خوانده اند. همچنین به جهت نزدیک بودن به باب التَبْن، آن را «مشهد باب التَبْن» نیز می گفتند. تبن از محله های بغداد بود که قبر عبدالله پسر احمد بن حنبل در آن قرار داشت. در کتاب تاریخ المشهد الکاظمی بیش از سی نفر نام برده شده است که در دوران بنی عباس در حرم کاظمین دفن شده اند. از جمله آنها ابوعبدالله محمد امین ششمین خلیفه عباسی، زبیده همسر هارون عباسی و ابن قولویه (درگذشته ۳۶۸ق) محدث شیعی است. پس از دوره عباسیان، شمار مدفونان در حرم، افزایش یافت.
آشنایی با ضریح حضرت عباس (ع) در عراق
