آشنایی با آداب و رسوم عزاداری اربعین در عراق امروز

آداب و رسوم عزاداری اربعین در عراق امروز

مراسم های عزاداری ای که به مناسبت عاشورا و زیارت اربعین برای زنده نگاه داشتن واقعه شهادت امام حسین(ع) و 72 تن از یاران و اهل بیت شان در میدان حماسه کربلا در سال 61 هجری (680 میلادی) برگزار می شود، از جمله آیین های ویژه و منحصر به فردی است که شیعیان عراق تا به امروز آن را انجام داه و به آن پای بند بوده اند.

حرم و مرقد نورانی امام حسین(ع) در شهر کربلا (105 کیلومتری جنوب غربی بغداد) نقشی اساسی در پیدایش این آداب و تحول و تکامل آن داشته است. افزون بر این که شهر کربلا در چشم شیعیان و به ویژه شیعیان عراق، مرکز یک واقعه بزرگ تاریخی و روحانی است و مکانی مقدس و مهم برای زیارت های شیعه به شمار می آید، موقعیتی بی بدیل در به یادآوردن فاجعه کربلا و زنده کردن و سازگار نمودن ظاهری و باطنی افراد با حوادث آن واقعه دارد.

هر سال میلیون ها نفر از شیعیان عراق، مراسم عزاداری عاشورا و اربعین را به صورت جمعی و در دسته های بزرگ عزا برگزار می کنند و آن دو روز بزرگ تاریخی را در کربلا جان تازه و دوباره می بخشند.

منظور از «مراسم اربعین» در این بحث، همه کارها و فعالیت هایی است که به مناسبت روز اربعین و یادبود شهادت امام حسین(ع) در کربلا، یعنی روز بیستم ماه صفر، دومین ماه در تقویم اسلامی، انجام می گیرد.

از مهم ترین و بارزترین این اعمال، پیاده روی برای زیارت قبر امام حسین(ع) است که زائران، به صورت فردی و گروهی، معمولاً از خانه های خود و نیز از دیگر مبادی، با پای پیاده به راه می افتند و خود را در روز اربعین به کربلای مقدس می رسانند. علاوه بر رسم پیاده روی، آداب و اعمال دیگری همچون زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین و به راه افتادن دسته های بزرگ سینه زنی و زنجیرزنی نزدیک قبر سیدالشهدا(ع) نیز در این روز صورت می گیرد.

آنچه مراسم اربعین را از دیگر مراسم های مذهبی شیعه متمایز می سازد، بروز حالت همبستگی و یکپارچگی اجتماعی، به شکل روشن در طول برگزاری این مراسم است و مردم به دلخواه خود، خانه و خوراک و پوشاک و همه امکانات خود را برای عزاداران و شرکت کنندگان در مراسم هزینه می کنند و در این راه، از کوچک ترین خدمتی دریغ نمی ورزند.

زیارت اربعین

زیارت اربعین عبارت است از زیارت مرقد مطهر امام حسین(ع) در روز بیستم ماه صفر؛ یعنی پس از گذشت چهل روز از شهادت امام حسین(ع). شیعیان عراق، روز اربعین را «روز برگرداندن سر مقدس» می نامند؛ به این دلیل که سر امام حسین(ع) در چنین روزی به کربلا بازگردانده شد و چهل روز پس از شهادت امام به بدن مطهر ایشان ملحق گردید.

در بزرگداشت های شیعه، پس از روز عاشورا، روز اربعین مقام دوم را داراست و مشارکت مردمی در این روز، بسیار گسترده است و جمعیتی انبوه از شیعیان عراق و دیگر اماکن، با پای پیاده و به شوق زیارت مرقد امام حسین(ع) و تبرک جستن به آن، راهی کربلا می شوند. این سفر زیارتی، چندین روز و گاه چندین هفته را دربرمی گیرد و در اثنای آن، مراسم های گوناگون و خاصی برگزار می شود.

زیارت اربعین شیعیان عراق، در دهه های اخیر (دوره حاکمیت ظالمانه صدام حسین) با چالش و درگیری با نظام بعث در عراق توأم بوده است. آنچه باعث شد مراسم روز اربعین به همراه دیگر یادبودهای شیعی، ممنوع گردد، ممنوعیت آداب عزاداری، از جمله پیاده روی روز اربعین برای زیارت امام حسین(ع) بود که در مقابله و مبارزه زائران با حاکمیت عراق و منع رفت وآمدها نقشی اساسی داشت و باعث شد تا میان زائران و نیروهای امنیتی تنش ها و کشمکش هایی به وجود آید و نهایتاً به درگیری های مسلحانه ۱۹۷۷ در نزدیکی کربلا منجر شود.

در نتیجه، مراسم پیاده روی روز اربعین، جدا از یک سنت دینی صِرف، به حرکتی آکنده از مفاهیم و آموزه هایی چون مقاومت و مبارزه شیعی علیه تحرکات حکومت عراق، در جهت هویت افزایی و گسترش فعالیت های دینی آنان تبدیل گردید.

مفهوم «رسم عزاداری»

اهمیت رسوم عزاداری اساساً در این است که یک عمل طبیعی را در انسان به نمایش می گذارد؛ چون عکس العملی عادی و غریزی در وجود اوست و جزئی از ساختار روحی ـ روانی او را تشکیل می دهد. عزا و ماتم معمولاً به صورت غم و اندوه در فقدان چیزی یا شخصی که با انسان رابطه قوی و خاص داشته، بروز می یابد. بنابراین فقدان و نبودن، عنصر اصلی عزاداری است و اگر نباشد، سوگواری و مانند آن امکان نمی یابد. این فقدان و از دست دادن، معمولاً با احساساتی آمیخته به اندوه همراه است که نسبت به جایگاه آنچه از دست رفته و نیز بر حسب گنجایش روحی فرد، متفاوت می باشد.

غزالی (۴۵۰ ـ ۵۰۵ق) در دائرة المعارف دینی خود به نام «احیاء علوم الدین» بخش بزرگی را به این موضوع اختصاص داده است. به باور او مرگ فقط یک تغییر حالت است و سفری است که گذشتگان زودتر انجام داده و به مقصد رسیده اند. بنابراین برداشت، انسان نباید در مرگ دوستان و عزیزانش اندوه بسیار نشان دهد؛ چون خود به زودی به آنها ملحق می گردد. مشارکت در تشییع جنازه و مراسم عزا، باید شخص را به تفکر در مرگ و آمادگی روبه رو شدن با آن وادار کند.

سوگواری و عزاداری برای اموات در اسلام، بیش از آن که جنبه فردی و تخلیه روحی ـ روانی داشته باشد، حالتی است ارزشمند که پایه های روابط اجتماعی را در امت اسلامی محکم تر می سازد و با مشارکت مسلمانان در مراسم عزا و تشییع جنازه و نماز گزاردن بر آن و دعا کردن در حق میت و به خاک سپردن او، وحدت و همبستگی روحی و اجتماعی در آنها به شدت تقویت می شود و جایگاه ایشان را به سطح بالایی از توانمندی و قدرت ارتقا می بخشد.

میان مراسم های عزاداری مسلمانان، چه شیعه و چه سنی، در پیش از واقعه کربلا و پس از آن تفاوت چشم گیر وجود دارد. شهادت امام حسین(ع) و اصحابش در روز عاشورا، شکل و حقیقت سوگواری های مسلمین را دگرگون ساخت و به آن حرکت و جهت خاص و متعالی بخشید.

از امام جعفر صادق(ع) نقل شده است: «گریه و ناله در هر مسئله ای به جز در آنچه به شهادت حسین بن علی(ع) مربوط می شود، برای بنده مکروه و ناپسند است، اما شخص در گریه بر سیدالشهدا، پاداش دارد».

این روایت برای عزاداری امام حسین(ع) حالتی استثنایی تصویر کرده و میان آن و دیگر انواع سوگواری تفاوت های بسیار نهاده است. اگرچه شیوه های عزاداری در اسلام قید و بندهایی خورده و گریه و ناله و فریاد بیش از حد، مکروه دانسته شده، اما در اظهار غم و ماتم در عزای حسین بن علی(ع) این مسئله نه تنها منع نشده که انجام آن، شخص را در مسیر اجر و پاداش الهی قرار می دهد.

از این رو، در روایت ائمه شیعه^ بر اقامه عزای امام حسین(ع) در مواقع مختلف تأکید و اصرار شده که شاعران و مرثیه سرایان، اندوه و گریة شوندگان را برانگیزند و افراد با خانواده های خود در سوگواری های حسینی شرکت نمایند.

پس نشانه ها و مظاهر عزای امام حسین(ع) تنها یک تعامل احساسی با واقعه کربلا و یا فعالیتی سیاسی و چالش با نظام های جابر و ستمگر نیست؛ بلکه یک حرکت و کار اعتقادی است که توش و توان خود را از درون یک مرکز دینی می گیرد؛ مرکزی که آداب و رسوم عزاداری، در تحکیم پایه های آن و نشر تعالیمش، عنصر اساسی به شمار می آید.

وعده گاه

آیین عزاداری روز اربعین در شهر کربلا، از پنج روز مانده به بیستم ماه صفر آغاز می شود. کاروان ها و دسته های بزرگ سوگواری اباعبدالله(ع) از جاهای مختلف خود را به این شهر می رسانند. نخستین کاروان ماتم، کاروان شبیه خوانان و تعزیه گردانان است که وارد کربلا می شود.

پس از آنها دسته های سینه زنی و زنجیرزنی از شهرهای عراق به سوی کربلا روانه می شوند و از 17 صفر تا روز اربعین، از صبحگاه تا پاسی از شب به سینه زنی و زنجیرزنی و عزاداری می پردازند. مراسم اصلی روز اربعین، دو ساعت گذشته از ظهر آغاز می شود.

زائران به صورت دسته های منظم عزادار، نزدیک در ورودی مرقد امام حسین(ع) می ایستند و در حالی که بر سینه های خود می کوبند، یکی از مرثیه های حسینی را می خوانند و تکرار می کنند، و در پایان سینه زنی، دست ها را به نشانه سلام و تحیت به امام حسین(ع)، به سوی ضریح بالا می برند. آن گاه زائران وارد زیارتگاه می شوند و گرداگرد ضریح می گردند و نماز زیارت به جای می آورند و دعاهای مخصوص زیارت اربعین را می خوانند. همانند آنچه در زیارت عاشورا وجود دارد.

کتاب ها و ادبیات شیعی درباره زیارت اربعین و کیفیت انجام آن، شرح و توصیف های دقیق ارائه داده است. غسل و تطهیر بدن، آمادگی روحی، حرکت به سوی ضریح، چگونگی تعامل با دیگر زائران، چگونگی نماز و خواندن دعاها و نزدیک شدن به قبر امام حسین(ع)، از جمله امور تأکید شده در زیارات، برای هرچه بهتر و کامل تر انجام گرفتن زیارت است.

سفر طولانی ای که زائر پشت سر نهاده و با آن، روزها و ساعت ها زندگی کرده، تجربه ای است بزرگ در آزادی و رهایی از مظاهر مادی دنیا و روزمرگی های رنج آور و کسل کننده. در طول این سفر، زائر به حالتی از آزادی روحی و معنوی می رسد که تمام افکار و اندیشه های معمول او، در نگاهش رنگ می بازد و چون خود را در فاصله ای بسیار اندک از ضریح سرور آزادگان حسین بن علی(ع) مشاهده می کند، آن آزادی روحی بیش از هر زمان، و روشن تر از همیشه نمایان می گردد.

زائر پس از تحمل رنج ها و مرارت های فراوان، اینک در موقعیتی قرار گرفته که می تواند در بالاترین سطح، با نمادها و نشانه های مقدسی که بر در و دیوار مرقد مطهر خودنمایی می کند، احساس یکی شدن و اتحاد کند و مطمئن باشد که وجودش از همه پلیدی ها و ناپاکی ها زدوده شده است.

نیز قادر است خود را در فضای نورانی و مقدس حرم وارد سازد و از پاداش های زیارت ضریح امام حسین(ع) به بهترین شکل برخوردار گردد.

آیین پیاده روی زیارت اربعین، سفری است به اعماق تجربه های بزرگ فردی و اجتماعی؛ سفری است برای رها شدن از بند منیّت ها و خودیّت ها و کشف دوباره خویشتن و محیط پیرامون، در همراهی با سیل خروشان و پیش برنده میلیون ها زائر دلداده و عاشق، و در یک کلام: سفری است برای درک دگرگونی های مثبت، سازنده و متعالی.

رفتار ایرانیان

یکی از مسائلی که حالا می توانیم به آن بپردازیم، نوع رفتار ما ایرانی ها در این سفر است. در واقع بهتر است بگوییم حالا که ما با جمعیتی میلیونی حداقل یک ششم از هرسال را در خانه های مردم عراق می گذرانیم بد نیست به آداب رسوم آن ها نیز توجه کرده و رفتاری متناسب با آن را انجام دهیم.

بسیاری از زائرین ایرانی که این روزها مهمان مردم عراق هستند برای آن ها از ایران سوغاتی می برند. زعفران، گز، سوهان، زیره و ... از جمله اقلامی است که برای مردم عراق جالب و جذاب است. این سنت به شکرانه زحمت آن ها در این ایام برای ما ایرانی ها انجام می شود.

مهمان نوازی سنتی است که ریشه در اسلام و عرب بودن دارد و از مهمان مثل یک شاهزاده استقبال و پذیرایی می شود. سنتی در اسلام وجود دارد که می گوید مهمان می تواند ۳ روز در خانه شما بماند، اما اگر طولانی تر شد باید از او بپرسید به چه منظور در خانه شما مانده است و چه زمانی خانه شما را ترک خواهد کرد. اگر به خانه یک عراقی دعوت شده اید، باید بدانید که با دعوت از شما، احترام زیادی برایتان قائل بوده اند، پس هرگز دعوت شان را رد نکنید.

اما بد نیست بدانید بر اساس عرف رایج در عراق مدت پذیرایی از یک میهمان حداکثر ۴ تا ۵ روز است و نه بیشتر. بهتر است زائران ایرانی به این موضوع هم توجه داشته باشند که از حضور بیش از این میزان در خانه های عراقی خودداری کنند و آن دسته از زائرانی که در ادامه شرکت در مراسم اربعین قصد ماندن در کربلا و عراق تا ۲۸ صفر، شهادت حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) و این ایام را دارند، بهتر است تا به جای منازل عراقی ها از هتل ها و سایر مراکز اقامتی استفاده کنند تا موجب آزار میزبان نشوند.

یکی دیگر از موضوعاتی که ما بهتر است به آن توجه کنیم، نحوه پذیرایی و خورد و خوراک در این کشور است. بسیاری از غذایی هایی که ممکن است باب طبع ما نباشند از بهترین غذاهای مردم عراق به شمار می آیند و یقینا آن ها این نوع غذا را برای احترام بیشتر به ما تهیه می کنند.

در این میان اگر شرایط به شکلی بود که غذای خوراکی را دوست نداشتید، بهتر این است که رفتاری از خودتان نشان ندهید که میزبان متوجه شود آن غذا خیلی باب میل شما نبوده است.

ویروس کرونا و اربعین

آشنایی با آداب و رسوم قدیم ازدواج در همدان