سوگواری در ماه محرم یکی از سنت های بسیار قدیمی است که در هر شهر و روستا کشورمان ایران با اداب خاصی برپا میشود و مردم آذربایجان شرقی هم از همان اغازین روزهای بسته شدن مراسم سوگواری برای امام حسین( ع) در ایران، مراسم و آئین هایی برای خود داشته اند و در منطقه های مختلف آذربایجان شرقی و غربی، سنت های عزاداری ماه محرم تا حدی با یکدیگر متمایز است.
از مهمترين آئين هاي عزاداري در استان آذربايجان شرقي مي توان به:دسته هاي شاه حسين گويان (شاه حسين، واي حسين)، علم بندي، مراسم "حجله قاسم(ع)"، مراسم "شمع پاي لاماخ" (توزيع شمع)، مراسم "خيمه سوزاني"، مراسم "اللهم لبيك"، مراسم "گرداندن اسب ذوالجناح"، مراسم "شبيه خواني"، مراسم "احسان و نذري" و... اشاره کرد.
دسته هاي عزاداري شاه حسين گويان، پيش درآمد تشكيل هيات هاي عزادار محرم در آذربايجان شرقي است كه مركب از جوانان و ريش سفيدان اين استان مي باشد كه به طور جداگانه ساعاتي قبل از غروب آفتاب در نزديكي مسجد يا تكيه جمع مي شوند.
در اين مراسم عزاداري، عاشقان حسين(ع) ابتدا در دو رديف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستي را كه نمادي از شمشير است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدي مي زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حركات ريتميك پاها و دست ها،نوحه خواني مي كنند.
از نمونه اشعار اين مراسم مي توان به اين اشعار اشاره كرد: يا حسين واي حسين، يا حسين شاه حسين اين تركيب تا شب هاي اول محرم به اين شكل صورت مي گيرد و از شب هاي پنجم به بعد دسته گرداني به صورت گردشي در محلات شروع مي شود.
زمان شروع هيات ها زماني است كه چندين هيات به هم برخورد مي نمايند و با فريادهاي بلند "يا حسين"،" واي حسين"، "حيدر-صفدر"، "حسينم واي حسينم واي" شنيده مي شود.
البته امروزه براي تهيج بيشتر گروه هاي شاه حسين گويان از ادوات موسيقي نظير طبل و سنج نيز استفاده مي شود.
اين مراسم از آنجايي مهم جلوه مي كند كه در هيچ كجا دنيا به غير از استان هاي آذري نشين كشور از جمله آذربايجان شرقي برگزار نمي شود.
از مهمترين اشعاري كه در اين آئين به گوش مي رسد: صداي دلنشين مردماني است كه يك صدا فرياد مي زنند:"حسين يئرلر آغلار گويلر آغلار، رسول مصطفي پيغمبر آغلار، الم آغلار، شر آغلار، لشكر آغلار، سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار معني: به حال حسين زمين ها و آسمان ها گريه مي كند، رسول مصطفي حضرت پيغمبر گريه مي كند، علم و شير و لشكر گريه مي كند،آب و قاتل و خنجر گريه مي كند."
آئين سنتي علم بندي نيز به صورت كاملا سنتي در استان آذربايجان شرقي در سومين روز محرم و در شهر مراغه واقع در محله دروازه مراغه برپا مي شود كه هر سال بازديدكنندگان مخصوص خود را دارد.
مراسم مشعل گردانی
یکی از انحصار به فردترین مراسم عزای حسینی آئین های سنتی – دینی در آخرین روزهای دهه اول ماه محرم در بخش هایی از جنوب استان آذربایجان شرقی برپا میشود ، مراسم مشعل گردانی« پولکه» شهرستان عجب شیر است.
این مراسم در مناطقی مانند روستاهای شهرستان عجب شیر( مثل شیشوان و هروان) و روستای نرج آباد شهرستان مراغه با شور و شوق خاصی برگزار میشود .
مراسم خیمه سوزانی
مراسم خیمه سوزانی در اکثر نقاط آذربایجان شرقی و در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار می شود، این آئین برگرفته از آتش زدن خیمه های امام حسین (ع) در روز عاشورا است. بعد از اجرای این آئین حاضرین با صدای بلند و گریه فریاد می زنند: “قتیل کسیلد ی” (مقتول بریده شد).
عزاداری بازار
مراسم عزاداري مخصوص بازار تبريز، از ديگر مراسمات مهم عزاداري مردم استان آذربايجان شرقي عزداري هيئت بازاريان تبريز مي باشد که با حضور دسته هاي مختلف عزاداري برگزار مي شود.
بازار مسقف تبريز از ديرباز كانون و ميعادگاه عزاداري اصيل و سنتي مردم اين شهر در ايام سوگواري حضرت اباعبدالله الحسين(ع) بوده است كه با وجود گذشت سال ها از اين موضوع، هنوز با رغبت و استقبال بي نظير مردم روبروست.
آئين هاي سوگواري محرم در بازار تبريز به مدت پنج روز از هشتم تا 12 محرم و براساس قرعه كشي نيروي انتظامي براساس نام محلات موجود در اين شهر انجام مي شود.
در حال حاضر حدود 35 محله در تبريز وجود دارد كه عزاداران حسيني اين محلات در قالب دسته هاي سينه زني با دو عنوان و شيوه عرب و عجم و زنجيرزني با بيرق ها و علم هاي مخصوص به خود كه هر كدام داراي نقوش و شكل هاي خاصي است در بازار حضور مي يابند.
سرخاب، دوچي(شتربان)، خياوان (خيابان)، نوبار(نوبر)، ورجي باشي، سيلاب، اهراب، قره آغاج، ليلاوا و باغميشه از جمله محلاتي هستند كه از ديرباز دسته هاي مختلف حسيني آنها در بازار با شور و شكوه خاصي همراه بوده و اغلب مردم براي مشاهده عزاداري هاي اين محلات تا ساعت ها منتظر آنها مي مانند.
روزهاي تاسوعا و عاشورا عزاداري در بازار تبريز به قدري با شكوه و با عظمت برگزار مي شود كه كمتر كسي را در اين شهر مي توان يافت كه بعد از ظهر اين روزهاي خاص در بازار حضور نيابد.
شلوغي بازار مسقف و تاريخي تبريز در اين روزها به قدري است كه بارها و بارها برخي از دسته هاي سياه پوش حسيني از هم جدا شده و فشار جمعيت مانع از ادامه عزاداري ها مي شود.
شيوه عزاداري در بازار تبريز با گذشت زمان هاي بسيار همچنان شكل سنتي خود را حفظ كرده است كه همين امر يكي از دلايل بسيار مهم رغبت مردم به حضور در اين مكان است.
دسته هاي عزاداري شاه حسين گويان
شاه حسین گویان نوعی مراسم دینی است که در ایام ماه محرم در بیش تر نقاط آذربایجان و بطور گسترده در تبریز برپا ميشود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از همین ماه و ظهر عاشورا ادامه می یابد. در زبان ترکی آذربایجانی، مردم به این مراسم «شاخ سی» ميگويند که کوتاه شده کلمه «شاه حسین» است.
گروه هاي عزاداري شاه حسين گويان، پيش درامد تشكيل هيات هاي سوگوار محرم در آذربايجان شرقي است كه مركب از جوانان و ريش سفيدان اين استان مي باشد كه بطور مستقل ساعاتي پیش از غروب افتاب در نزديكي مسجد يا تكيه جمع مي شوند.
آشنایی با آداب و رسوم مردم آذربایجان شرقی در رمضان
