رسوم ماه رمضان در آذربایجان شرقی
این روزها از ماه مبارک رمضان، تنها «روزه گرفتن» باقی مانده است. از تمام جنبه های ظاهری و باطنی زیبای این ماه، تنها یک واژه که تداعی گر سختی ست، برایمان باقی به جا مانده است.
اما همیشه که این گونه نبود. گذشته ها وقتی کسی اسم رمضان را می برد، بی نهایت واژگان زیبا و احساس خوب می شد کنارش چید. بی نهایت صفت خوب می شد یاد کرد و خوشحال بود برای فرا رسیدن این همه حس خوب در یک مدت زمان فشرده و کوتاه.
شاید بخش بزرگی از این احساس خوب را مردم مدیون چارچوب هایی بودند که «آداب و رسوم» نام داشت. چارچوب هایی که به شیرینی اصل ماجرا می افزودند و گاهی از خود ماجرا شیرین تر می شدند. آداب و رسوم بود که باعث می شد رمضان، این ماه خوبی ها تنها در روزه گرفتن محدود نشود و جنبه هایی بسیار بزرگ تر و عمیق تر پیدا کند.
اما این آداب و رسوم از یک کشور مسلمان به کشوری دیگر، از شهری به شهری دیگر یا حتی از خانه ای به خانه ای دیگر متمایز بود. هرچند برخی رسوم جنبه همگانی پیدا کرده و جزو فرهنگ ماه رمضان به شمار می آمدند و هنوز هم می آیند، اما برخی دیگر از آداب و رسوم مختص یک منطقه خاص بود که نظیرش را به آسانی نمی شد در شرایط و موقعیتی دیگر یافت.
آذربایجان شرقی و در مرکز آن تبریز، همواره در مراسم های دینی حرف های زیادی برای گفتن داشته اند و همین باعث شده در بسیاری از امور دینی و مذهبی برای خود سبک های خاص و زیبا و منحصر به فردی داشته باشند. روزه گرفتن نیز از این قاعده مستثنی نیست.
همانگونه که برگزاری چهارشنبه آخر سال، همانطور که عید نوروز، همانطور که عزاداری ماه محرم و... در آذربایجان رنگ و بوی خاصی دارد، رمضان نیز در این خطه به شکل معمول خود می آید و به شکلی متفاوت اما اصیل می گذرد.
روزه و روزه داری از نگاه اهل بیت (ع)
رسم اوباشدان
«اوباشدان» در زبان ترکی به معنای سحری خوردن و زمان سحری است. در گذشته که وسایل ارتباط جمعی وجود نداشت برخی افراد روی بام ها می رفتند و بانگ بیدارباش می زدند یا این که به در تک تک همسایه ها می رفتند و آنها را برای اوباشدان بیدار می کردند. هنوز کوبیدن به دیوار همسایگان هنگام سحری در مناطق روستایی این استان مرسوم است.
افطار سفرسی و افطارلیق
یکی از جذابیت های ماه رمضان آذربایجان شرقی به ویژه در تبریز «افطار سفرسی» یعنی سفره های افطاری آن است. مردم بسته به توان مالی خود این سفره ها را به انواع غذاها و خوردنی ها مزین می کنند. برنج، کباب، مرغ، قیمه، قورمه سبزی، انواع دلمه، کتلت، کوکو آبگوشت و کوفته از غذاهای مورد استفاده در ماه رمضان است.
همچنین در این سفره آش، فرنی، شیر، سالاد، ختایی، اهری، حلوا، پنیر، سبزی، خرماهای تزئین شده با گردو و پودر گردو، انواع مربا و حلیم به چشم می خورد. «افطارلیق» هم در ترکی به معنی افطاری دادن است. معمولا مردم استان یا افطاری می دهند یا به مهمانی افطاری می روند. ممکن است در طول این ماه خانواده ها فقط چند روز را به تنهایی در خانه های خود افطار کنند.
تهیه نزیه و ختایی
«نزیه» نوعی شیرنی مغزدار است که فقط برای مصرف در ماه رمضان پخته می شود. چند روز قبل از ماه رمضان بانوان آذری گرد هم می آیند و برای مصرف یک ماه این شیرینی را تهیه می کنند. «ختایی» هم نوعی شیرینی خانگی مخصوص رمضان است، مواد اولیه این نوع شیرینی نوعی خمیر حصیری شکل است که با ترکیب پودر گردو و دارچین تهیه می شود.
نیمه رمضان
نیمه ماه رمضان یعنی مصادف با تولد امام حسن مجتبی (ع) نیز در آذربایجان گرامی داشته می شود، آذربایجانی ها معمولا انجام کارهای خاص مانند خواستگاری رفتن و انجام مراسم «بله برون» در این شب برگزارمی کنند و آن را مایه برکت و خیر می دانند.
شب های احیا
شب های احیا در آذربایجان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. مساجد، حسینه ها و مصلاها مملو از مومنان روزه دار می شود. آنها در شب های نوزدهم و بیست و یکم در سوگ حضرت علی(ع) عزاداری می کنند. همچنین مراسم شب های قدر را با خواندن دعا و قرآن به سحر می رسانند.
دوختن کیسه لعن ابن ملجم
دوختن کیسه لعن ابن ملجم یکی از رسم های ویژه ماه رمضان در آذربایجان شرقی بود که اکنون کم رنگ شده است. این آیین در بیست و هفتم ماه رمضان و مصادف با شب قصاص ابن ملجم مرادی برگزار می شد. بانوان آذری برای اجرای این آیین کیسه ای به اسم کیسه لعن می دوختند و در این شب افراد سوزنی در این کیسه فرو می کردند و به ابن ملجم لعنت می فرستادند.
زیارت اهل قبور
آذربایجانی ها در عصر آخرین روز ماه رمضان طبق رسمی دیرین بر مزار درگذشتگانشان حضور می یابند و برای شادی روح آنها فاتحه می خوانند و نذری می دهند. این رسم در اغلب شهرها و روستاهای استان همچنان به قوت خود باقی است.
عید فطر
مردم استان آذربایجان شرقی برای عید فطر هم آدابی دارند. در آخرین روز ماه رمضان پدر خانواده فطریه را کنار می گذارد. معمولا در این شب و تا هنگام اذان مغرب کسی به خانه کسی دیگر نمی رود تا زکات فطریه او برعهده صاحب خانه گذاشته شود.
در برخی از مناطق روستایی و شهری در روز پایانی ماه رمضان بعد از نماز مغرب و عشا، آیین خداحافظی ماه رمضان برگزار می شود. صبح عید فطر هم روزه دارن به مسجد و مصلی می روند تا نماز عید را اقامه کنند. بعد از برگزاری نماز عید در مسجد محل، مردم به دید و بازدید می روند و خصوصا به کسانی سر می زنند که نوعید دارند.
یکی، نیک ترین رسم آذربایجانی ها در رمضان
همانطور که در ابتدا گفته شد، ممکن است این آداب و رسوم حتی از خانه ای به خانه ای دیگر متفاوت باشند پس نمی توان به هیچ منبعی به صورت قطعی تکیه کرد اما اگر به حرف های همه آدم های قدیمی به دقت گوش بسپاریم به راحتی درمی یابیم که وجه مشترک همه آداب و رسوم در ماه مبارک رمضان نه تنها در آذربایجان بلکه بین تمام مسلمانان چیزی نبوده جز «نیکی».نیکی چیزی بوده فراتر از رسم و شبیه اصل. اصلی که همه مردم بی چون و چرا در به جای آوردن آن در ماه مبارک رمضان اتفاق نظر داشته اند.
ممکن بود کسی به هر دلیلی نتواند روزه بگیرد اما در این که از دست یک دردمند و نیازمند بگیرند هیچ جای شک نبود.
به نظر می آید آن همه آداب و رسوم که هیچ یک بی ریشه و بی اساس نبودند و از انجام آن ها هدفی والا به نام خوبی و احسان پی گرفته می شد، جای خود را به مهمانی های تجملاتی داده اند که افراد پس از هماهنگی های سخت و نفس گیر در غذاخوری ها جمع می شوند و می خورند و می روند. می روند، بی آنکه گرهی از گره ها باز کرده باشند، شکم گرسنه ای را سیر کرده باشند.
اهمیت عید فطر در آذربایجان شرقی و صله رحم
عید فطر که در ایران با تعطیلی رسمی دو روزه همراه است، از مهم ترین جشن ها و اعیاد مسلمانان محسوب می شود؛ در این روز، روزه حرام است و مسلمانان نماز عید برگزار می کنند و علاوه بر این ها پرداخت زکات فطره بر مسلمانان واجب است.
مردم آذربایجان شرقی نیز غالباً در غروب شب بیست و نهم ماه مبارک رمضان مبالغ مورد نظر زکات فطره خود و اعضای خانواده را کنار می گذارند تا در روز عید فطر به دست نیازمندان برسد البته بسیاری از مردم استان بر این عقیده هستند که در این شب هر کس باید در خانه خود باشد تا زکات فطره اش بر گردن دیگری نیفتد.
همچنین در روز عید فطر مردمان این استان پس از خواندن نماز به دیدن بزرگترهای فامیل می روند و فرا رسیدن این عید را به آنها تبریک می گویند.
آشنایی با آداب و رسوم مردم آذربایجان
