جیرفت شهری در جنوب استان کرمان است. این شهر در دره ای پهن قرار گرفته و دارای موقعیتی دشتی و کوهستانی است و به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و طبیعی به هند ایران شهرت دارد. جیرفت علاوه بر دارا بودن طبیعتی بی نظیر، دارای تاریخ و فرهنگی کهن و باستانی نیز است که چندی پیش اکتشافات باستان شناسان در این شهر، بسیاری از ادعاهای تاریخی را دچار شک کرد. اما در اصل تمدن بین النهرین (میان رودان) از تمدن جیرفت قدیمی تر است. جیرفت یکی از شهرهای کمتر شناخته شده در میان گردشگران داخلی و خارجی است. این شهر، قطب اول تولید هندوانه در ایران به شمار می رود. در جیرفت، به واسطه حاصل خیزی و پتانسیل اقتصادی بالا، زمین قیمت نسبتا زیادی دارد. در این شهر به عنوان یکی از کهن ترین شهرهای ایران، حدودا ۲۰۰ نوع محصول زراعی، دامی و باغی تولید می شود.
زبان و مذهب مردم جیرفت
جیرفت قبل از حمله مغول یکی از شهرهای آباد و ثروتمند جهان اسلام و بزرگ ترین مرکز تجاری جهان بوده است و پس از حمله آن ها به کلی ویران شد. در دوره سلجوقی، این منطقه بسیار آباد بوده و کاروانسراها، مدارس و مساجد در آن وجود داشته است.
زبان اکثر مردم جیرفت فارسی است اما در نواحی مختلف آن با لهجه ها و گویش های مختلف صحبت می کنند، زبان دوم مردم جیرفت زبانی محلی است ، در جبالبارز، لهجه جبالبارزی و در ساردوئیه لهجه ی ساردوئی رواج دارد. این دو لهجه را می توان به آسانی از هم تشخیص داد. بیشتر واژگان آن ها با فارسی مشترک است یا تغییر آوایی در آن ها صورت گرفته است.
بیشتر مردم جیرفت مسلمان و پیرو مذهب شیعه اند اما برخی مردم اهل سنت در این شهر در نواحی مرزی با بلوچستان زندگی می کنند. پوشاک در بین مردم کرمان به سه دسته کلی محلی، بلوچی و زرتشتی تقسیم می شود. زنان شلیت، چارقد، یل و پیرهن و مردان نیز کلاه گرد نمدی، مچ پیچ، قبا و جلیقه بر تن می کنند.
زبان مردم جیرفت
جیرفت به چه معنی است؟
جیرفت از دو کلمه «جیر» و «افت» تشکیل شده که جیر به معنی پست و پایین و افت نیز به معنی افتاده است. جیرفت به معنای جلگه پست آبرفتی به شمار می رود. دلیل این نامگذاری احتمالا موقعیت جغرافیایی این خطه بوده است.
کاشت سبزه
کاشت سبزه از دیگر آداب و رسوم عید است به این صورت که سبز کردن گندم، جو، عدس و ... ده روز مانده به عید در خانه ها صورت می گیرد و به آن رسیدگی می کنند تا رشد کند.
خانه تکانی
یکی از رسوم پسنده و ارزش های نیک عید، نظافت و خانه تکانی است که یکی دو هفته پیش از عید خانه تکاتی یا رفت و روب انجام می گیرد و مجدداً اثاثیه را جابه جا می کنند و گردگیری می کنند و دوباره آن ها را می چینند در واقع مردم قبل از رسیدن سال نو تحولی در زندگی خود ایجاد می کنند و خانه را برای پذیرانی از میهمانان عید آماده می سازند.
آیین نوروز در بین مردم مهمان نواز جیرفت
چیدن سفره هفت سین
هفت سین نماد نوروز است که شامل سماق، سیر، سنجد، سمنو، سکه، سرکه و سبزه میشود.
علاوه بر آن در سفره هفت سین، برنج، آب، ماهی قرمز، آینه و … نیز دیده می شود که سکه نماد خیر و برکت و رفاه، برنج، نماد خیر و برکت و فراوانی، آب، نماد صافی و پاکی و روشنایی و گشایش کار، ماهی قرمز، شگون دارد، آیینه، برای رفع کدورت و نشانی ازصفا و پاکی و یکرنگی است.
زمان تحویل سال نو همه اهل خانه با لباس نو بر سر سفره می نشینند، مادر اسپند دود می کند، یکی از بچه ها شمع روشن می کند، پدر قرآن می خواند و …بی صبرانه منتظر آغاز سال جدید هستند.
هر کدام از این آداب و رسوم فلسفه خاص خود را دارد مثلا مادر برای دوری از چشم زخم و حسودان اسپند دود می کند، با روشن کردن شمع، بر روشنایی خانه و زندگی تاکید می شود و از خداوند می خواهند تا در سال نو، خانه آن ها را با شمع وجود پدر و مادر نورانی کند؛ قرآن خوانده می شود تا در آغاز سال نو دل ها به سوی خداوند بزرگ سوق داده شود و از صاحب قرآن خواسته شود که در این سال جدید نیز یار و مددکار اهل خانه باشد.
آیین نوروز در بین مردم مهمان نواز جیرفت
حضور ثابت و گسترده قرآن نه تنها در سفر عید بلکه در تمام آداب اجتماعی نوروز نشان از توجه مردم به قرآن دارد و قرائت قرآن و بوسیدن آن در ساعات تحویل سال از جمله آداب این زمان است.
افراد خانواده بعد از تحویل سال نو با هم روبوسی کرده و عید را به هم تبریک می گویند و برای هم سال خوب و پربرکتی را آرزو می کنند، اما امسال با توجه به شیوع ویروس کرونا این سفره ها محدود به اعضای هر خانواده شد.
رفتن به زیارت اهل قبور در آغازین روز های سال نو و نیز برگزاری مراسم تحویل سال در کنار قبور شهدا از دیگر آداب دینی نوروز است.
آیین حنابندان در جیرفت
آداب و رسوم و فرهنگ هر خطه ای در ازدواج عامل تمایز بخشیدن بین افراد آن خطه از افراد دیگر می شود، رفتارها و اعمالی که ریشه در گذشته افراد یک منطقه دارد و اگر نمی بود تشخیص باورها و اعتقادات افراد یک جامعه از دیگر جوامع دچار مشکل می شد .
حنابندان یکی از شاد ترین مراسم عروسی می باشد که یک شب قبل از عروسی انجام می شود. یک شب قبل از عروسی خانواده داماد هدایا و لباس هایی را که برای عروس خریدند را در چمدان قرار می دهند و هر چمدان را شخصی از اقوام و نزدیکان داماد بر سر می گذارد. از طرفی مادر، خاله یا عمه داماد مقداری حنا را با گلاب در ظرف گرانبهایی خمیر می کنند و روی آن را با گل، سکه، نقل، شمع و روبان تزیین می کنند. همرا با ساز و دهل و رقص و پایکوبی پیاده به سمت خانه عروس می روند.
زن و مرد می رقصند تا به خانه عروس برسند. همه هدایایی را که برای عروس خریدند را از چمدانها بیرون می آورند به زنان طایفه عروس و داماد نشان می دهند و با صدای بلند اعلام می کنند.
شعرهایی بومی که می خوانند:
در صندوق طلا سر صندوق طلا در صندوق وا کنید گوشوار عروس نگاه کنید
در صندوق طلا سر صندوق طلا در صندوق وا کنید کفش عروس نگاه کنید
در صندوق طلا سر صندوق طلا در صندوق وا کنید لباس عروس نگاه کنید
یک زن از خانواده داماد (مادر، خاله یا عمه) ظرف حنا را بر روی دست می گیرد و هر دو خانواده به رقص و پایکوبی می پردازند . مردها رقص چهاردار (که چهار قدم است و گاهی شانه هایشان را می لرزانند و دستها را مانند دعا بالا می برند) و گاهی هم چهار پا دور خود می چرخند. در طول مدت حنابندان تعدادی از زنان پارچه رنگی زیبایی را پهن می کنند و شروع به شکستن قند می کنند.
شکستن قند را شیرین کامی عروس و داماد می دانند. در طول مدتی که زنان و مردان رقص و پایکوبی می کنند، عروس داخل اتاق در حالی که چادر سفیدی بر سر دارد و روی خود را پوشانده منتظر می ماند تا اقوام داماد به سوی او بیایند و حنا بر کف دست و پای او بگذارند و در نهایت رختخوابی برای عروس پهن می کنند و یکی از بزرگان فامیل داماد (مادر، عمه یا خاله) بر سر و دست و پاهای عروس حنا می بندد. روی سر عروس نقل می پاشند و شعر حنابندون را برایش می خوانند: به اشعاری که در هنگام حنا بندون خوانده می شود «آبادو» می گویند .
خانواده عروس می گویند:
اِمشو حَناش می بَندیم وَردست و پاش می بَندیم
اگه حنا نباشه آب طَلاش می بَندیم
حنا بندی کنم من دودست رنگی کنم من
حنا بندی همینه دودست رنگی همینه
ای حنا بند ای حنابند بند یه حنای خوبیش ببند
داغ فرزندت نبینی گل بیا حجلش ببند
خانواده داماد در جواب می گویند:
حنا بندی همینه دودست رنگی همینه
حنا بندی کنم من دو دست رنگی کنم من
والله حَناش می بَندیم ور دست وپاش می بَندیم
اگه حنا نباشه خشک طَلاش می بَندیم
-خانواده عروس می گویند:
بابای دوماد بگین بیا داریم حَناش می بَندیم
اگه حنا نباشه ، دل به خداش می بَندیم
مادرِدوماد بگین بیا داریم حَناش می بَندیم
اگه حنا نباشه ، خشک طَلاش می بَندیم
-خانواده داماد می گویند :
گل داریم حنا بوی حنا داره میاد
-خانواده عروس می گویند:
عموی دوماد بگین بیا داریم حَناش می بَندیم
اگه حنا نباشه دل به خداش می بَندیم
مادر داماد و خانواده داماد روی دستهای حنا بسته عروس پول می گذارند و هر کس از فامیلهای نزدیک عروس دوست داشته باشد روی حنابندون عروس پول هدیه می دهند. تا مدت زمانی که عروس را حنا می بندند مردان داخل حیاط به رقص و پایکوبی و چوب بازی مشغولند و نوازندگان در حال نواختن نی انبان و ساز و دهل هستند. گروه نوارنده همراه با خانواده داماد به خانه عروس می آیند و مجددا همراه آنها به خانه داماد می روند و حنابندان داماد انجام می شود.
بعد از اینکه حنابندان عروس پایان یافت خانواده داماد و تعدادی از خانواده عروس به خانه داماد بر می گردند زنان و مردان در حیاط خانه داماد به رقص و پایکوبی می پردازند بعد از آن رختخوابی را برای داماد پهن می کنند و یکی از مردان فامیل حنا را به دست و پا و سر داماد می گذارد. مادر داماد روی سر داماد نقل و پول می پاشد. در حین حنا بستن داماد اشعار حنابندون هم خوانده می شود اقوام داماد روی حنا دست و سر داماد پول می گذارند و گردنبندی از پول درست کرده به گردن داماد آویزان می کنند. روی شانه کسی که داماد را حنا می بندد با سنجاق قفلی پول آویزان می کنند.
در این مراسم عروس و داماد تا صبح با حنا میخوابیدند تا حنای آنها خوب پر رنگ شود. بعد از مراسم عروسی هرکس دستهای حنایی آنها را می دیدند متوجه می شدند که نوعروس یا نو داماد هستند
تمام مراسم های سنتی در جیرفت همه نشان از ایجاد فضای شادی و نشاط و در عین حال سادگی و بی آلایشی دارد. در هیچ کدام از این مراسم ها خبری از تشریفات آنچنانی نیست و هر کسی در حد توان خود این جشن ها را اجرا می کرده است. البته کمک به داماد در همه این رسم ها دیده می شود که می تواند برای شروع یک زندگی راهگشای جوانان باشد.
سوغات جیرفت
سوغات جیرفت تنوع بسیاری دارد. یکی از مشهورترین سوغات جیرفت قالی گل سرخ است که به خارج از کشور نیز صادر می شود. مرکبات، آثار سفالگری، حصیربافی، پلاس بافی، خورجین و گلیم، آینه دوزی و سفره بافی از سوغات این شهر هستند.
آشنایی با آداب و رسوم مردم تاکستان
