سرزمین ما، همانند پازلی است که اگر قسمتی از آن برداشته شود، هیچ گاه کامل نخواهد بود. هر کدام ازین تکه ها به تنهایی دارای فرهنگ، هنر، آداب و رسوم ویژه خود هستند و همنشینی همه ی تکه ها، سرزمین نامور و بلند آوازه ایران را می سازند. اما گاهی برخی از تکه های این پازل مورد کم لطفی ما قرار می گیرند و کمتر به آنها پرداخته می شود.
می دانیم که ایران کشور پهناوری است که در طول تاریخ اقوام مختلفی را در خود جای داده است. یکی از اقوام معروف و دوست داشتنی این سرزمین بلوچ ها هستند. مردم بلوچ از اقوام بومی سرزمینی به وسعت تقریبی 620 هزار کیلومتر مربع به نام بلوچستان هستند که میان کشورهای ایران، پاکستان و افغانستان واقع شده است. البته بلوچ ها به کشورهای دیگری همچون ترکمنستان، عمان، و به طور کلی کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و برخی دیگر از کشورهای اروپایی و آمریکایی نیز مهاجرت کرده اند. بدون شک هر قومی آداب و رسوم خاص خود را دارد که از سال های دور پایبند آن ها بوده اند.
سیری اجمالی ، بر تاریخ و جغرافیای بلوچستان
در جنوب شرقی ایران، سرزمین بلوچستان با مساحتی در حود ۱۷۵۰۰۰کیلومتر مربع واقع شده که از شمال به سیستان و افغانستان، از شرق به پاکستان، از جنوب به دریای عمان و از غرب به کرمان می رسد.
سرزمینی خشک و گرم با میزان بارش بسیار کم که باعث می شود قناتها تنها منبع آبی مردمان بلوچ باشد. شرایط آب و هوایی باعث شده که آنها منازل خود را در فاصله های زیاد از هم قرار دهند و منطقه شاهد پراکندگی جمعیت باشد. بلوچ ها بیشتر به کشت مرکبات و خرما می پردازند. شباهت زیادی بین هوای بلوچستان و هندوستان وجود دارد بهمین خاطر محصولاتی چون تمبرهندی، نارگیل، انبه،موز و انجیر و …کشت می شود.
آثار و شواهد تاریخی پیشینه این خطه را به هزاره های قبل از اسلام میرساند. در کتیبه بیستون و تخت جمشید از آن با نام “ماکا” یاد شده است. در گذشته باتلاقهای زیادی در این منطقه وجود داشته، برخی براین باورند که ازترکیب کلمه “مکا” و “اراینا”(در زبان سانسکریت یعنی باتلاق) کلمه ای به وجود آمده که به مرور زمان به مکران تبدیل شده و سالیان سال بلوچستان کنونی را سرزمین”مکران” می خواندند.
گفته میشود اسکندرمقدونی در هنگام بازگشت از هندوستان، از بلوچستان عبور کرده و در اثر ریگ های روان، بیابان های خشک، بی آبی و همچنین مقاومت مردمان بلوچ، بیشتر توان خود را از دست داده است.
همچنین فردوسی شاعر حماسه سرای ایران نیز از اقوام بلوچ در شاهنامه خود یاد کرده است.
در دوره اسلامی، در زمان خلیفه دوم اعراب این نقطه را تسخیر کردند اما سرسختی بلوچ ها حاکم منصوب شده را مجبور به ترک بلوچستان کرد. در دوره سلجوقیان نیز این منطقه توسط آها اشغال و از توابع کرمان شد. در زمان افشاریان بعد از نادر حکومت تسلطی بر بلوچستان نداشت و در نهایت محمدشاه قاجار ایرانشهر را تصرف و بلوچستان زیر سلطه حکومت مرکزی قرار گرفت.
مذهب و باورهای مردم بلوچ
مذهب و دین جایگاه خاصی بین مردم بلوچ دارد. بیشتر مردم بلوچ مذهب اهل سنت و حنفی هستند. باید یادآور شد که قشر روحانی در مدت زمان طولانی و به مرور در نظام طایفه گری قوم بلوچ از منزلت خاصی برخوردار شده است؛ بطوریکه امروزه در بلوچستان ما شاهد هستیم که بیشتر کشمکش ها و ناراضی های افراد و حتی طوایف که در جامعه بلوچ رخ می دهد، به دست رئسای طوایف و بزرگان مذهبی قوم حل و فصل می شود. در مواردی که اختلاف شدیدتر و حقوقی باشد، طرفین دعوا مسئله خود را از طریق شریعت حل و فصل می کنند.
پتر
پتر را می توان به معنی پذیرش قصور و اشتباه دانست بدین صورت که اگر بین دو شخص یا دو قوم اختلاف شخصی، خانوادگی و فامیلی به وجود آمده باشد، یا در اثر درگیری و برخورد کسی زخمی یا کشته شود، جهت جلوگیری از گسترش دامنه اختلاف و انتقام گیری، بزرگان طایفه به همراه شخص خطاکار برای اظهار ندامت و پشیمانی و پذیرفتن اشتباه خود و ارزش و احترام دادن به مظلوم زیان دیده به خانه او می روند و ضمن قبولی تقصیر از او معذرت خواهی می کنند و حاضر به جبران خسارت می شوند.
آداب و رسوم اقوام بلوچ
اقوام بلوچ، سنتها و مراسم ویژه خود را دارند. برای جشن ها مذهبی مثل عید فطر و قربان احترام زیادی قایلند و آنها را باشکوهتر از اعیاد ملی برگزار می کنند.
جشن ها و اعیاد سنتی
۱) عید سعید فطر
به شکرانه سی روز همنشینی با قرآن و عبادت، مردم بلوچستان در محلی به نام عیدگاه جمع شده و نماز عید فطر را باشکوه برگزار می کنند. بعد از نماز به دید و بازدید اقوام و خویشاوندان می روند و این عید بزرگ را به یکدیگر تهنیت و شاد باش می گویند.
۲) عیدقربان
در روزعید قربان مردم در عیدگاه جمع شده و چند خانواده با هم شتری را قربانی می کنند و گوشت آن را به دست مستمندان می رسانند. مراسم عید قربان سه روز است و بلوچ ها در این سه روز به دید وبازدید اقوام وآشنایان می روند و از هم حلالیت می طلبند.
۳) عیدنوروز
با شروع سال نو، بلوچ خصومتها و کدورتها را فراموش می کند و صلح و آشتی را سرلوحه سال خود قرار می دهد و لباس نو به تن می کنند و به دیدار هم می روند. یکی از سنتهای مردم بلوچستان رفتن به کوه تفتان و شادی کردن در روز عید است.
۴) محرم در بلوچستان
در این نقطه از ایران نیز مراسم عزاداری ماه محرم مانند سایر نقاط باشکوه برگزار می شود. از روز اول محرم تا شام غریبان(دهم محرم) ادامه دارد. هر چه به روزهای تاسوعا و عاشورا نزدیک می شویم دسته های زنجیر زنی و سینه زنی با شور و هیجان بیستری به عزاداری می پردازند. در قسمتهای شیعه نشین مراسم باشکوهتر از سایر نقاط می باشد. قیمه پلو، حلیم، آش و برنج و مرغ و… از غذاهای نذری این ماه است.
برخی در این روزها شربت نذر می کنند و روز هفتم به یاد حضرت علی اصغر (ع) با شیر از مردم پذیرایی می کنند. در روزهای تاسوع وعاشورا جمعیتی عزادار و سیاه پوش در خیابان های گلزار شهدا به سینه زنی و زنجیر زنی می پردازند. بانوان بلوچ در پشت این دسته ها به دنبال مردانشان حرکت می کنند و خود را شریک در این مصیبت می دانند. علاوه بر آن مردم بر سر خود گل میمالند،و با پای برهنه حرکت کرده و بر سر عزادارن حسینی کاه می ریزند.
در شام غریبان نیز با روشن کردن شمع در کنار گلزار شهدا و نوحه خوانی و سینه زنی در سوگ مولای خود غرق ماتم و اندوه می شوند.
۵) رمضان در بلوچستان
در بلوچستان مردم بسیار به رسوم و آیین های مذهبی پایبندند. در ماه رمضان زنان بلوچ نقشی پررنگ تر از هر زمان دیگر دارند و آماده سازی تدارکات سحر و افطار و مراسمهای ماه رمضان برعهده آنهاست.
از نیمه دوم ماه شعبان بلوچی ها بز یا گوسفندی را ذبح کرده برای آماده کردن “تباهک” (مخلوطی از برنج و گوشت خشک شده) غذایی مخصوص برای ماه رمضان. آماده کردن تباهک در حدود ده روز زمان می برد. علاوه برآن غذاهایی مثل بَّت ماش، نان تیموش، پکوره و شیرینی چنگال برای رمضان تهیه می شود.
بعد از نیمه شعبان ، اهالی خانه های خود را برای استقبال ماه مبارک غباروبی می کنند. معمولا زنان مسن نظافت مسجد را به عهده می گیرند. و بعد از نطافت داخل مسجد را با مشک و عود و ماده ای خوشبو به نام سوچکی، معطر می کنند. مردان نیز در میانه مسجدچادری را حائل می کنند تا در این ماه زنان نیز از برکات مسجد فیض ببرند.
در هنگام سحر شخص یا اشخاصی بر طبل می کوبند و اشعاری در خصوص رمضان می خوانند تا اهالی را برای صرف سحری و عبادت بیدار کنند. هرشب هنگام افطار خانواده ها، ازرروزه داران در مسجد محل خود پذیرایی می کنند.
با شروع ایام قدر، شخصی روحانی در چادری داخل مسجد تا روز عید به صورت شبانه روزی مشغول دعا ونیایش می شود و تا شب قبل از عید نباید از مسجد خارج شود. اهالی در شب قبل عید وجه نقد و خیرات به او تقدیم می کنند.
در روزهای پایانی مردم به بازارها میروند و لوازم مورد نیاز روز عید را فراهم می کنند.
در شب عید زنان و دختران بلوچ مراسم حنابندان دارند به این صورت که شخصی ماهر با بر دستهای دیگران تصاویری زیبا نقش می زند.
مراسم ازدواج
برپایی مراسم ازدواج در میان بلوچ های ایرانی کما بیش همچون رسم سال های دور این قوم است و دستکم 8 مرحله از مراحل عروسی همچنان در میان بلوچ ها به اجرا درمی آید. گرچه اینک به واسطه تغییر وضعیت اقتصادی مراسم 7 شبانه روزی عروسی بلوچی به برنامه ای 3 شبانه روزی محدود شده اما هنوز پایبندی به سنت ها در آن ملموس و مشهود است. آنچه در ادامه آمده حاصل گفتگوهایی با مردم محلی است که در مناطق مختلفی از بلوچستان که به سرزمین «مکُران» معروف است ساکنند، نظیر شهرهایی چون ایرانشهر، بمپور، سرباز، نیکشهر، چابهار و ... .
شاید پیش از آنکه بخواهیم از رسم و رسوم سخنی به میان آوریم لازم باشد بدانیم درباره کجا و کدام مردم می خواهیم صحبت کنیم.
آشنایی با آداب و رسوم نوروزی مردم ایران در شهرهای مختلف
