آشنایی با هنر آیینه دوزی بر روی پارچه و مراحل انجام آن
هنر آيینه دوزی
دوختن آینه های کوچک و پولک در سایز های متفاوت بر روی لباسهای محلی ، جلیقه ، کمربند و آویزهای دیواری با نخ های الوان را آینه دوزی می گویند. این هنر زیبا گاهی با ابریشم دوزی، قیطان دوزی و بخیه های تزئینی همراه است. از نام های دیگر این هنر می توان به دکمه دوزی و سکه دوزی اشاره کرد.
تاریخچه آیینه دوزی
هنر آینه دوزی از ایالت بلوچستانِ پاکستان به سیستانِ ایران وارد شده است. این هنر در دوره صفوی به اوج شکوفایی خود رسیده بود و مرکز اصلی آن در ایران، زابل و سیستان و بلوچستان بوده است. آینه دوزان از گذشته تا کنون این دیدگاه را داشته اند که آینه در واقع، انعکاسی از حقیقت است و همین ویژگی آینه، جنبه ای طلسم گونه به لباس ها یا هر چیز دیگری که آینه بر روی آن دوخته شده باشد می دهد. به عبارت دیگر، آینه دوزان معتقدند که که وجود آینه روی این اجسام، بقدی ها و نظرهای بد را از صاحب خود دور می کند. بنابراین، هنر آینه دوزی از گذشته با فلسفه پیوند خورده است و همین تاریخچه منجر شده است که زنان خوش ذوق و خوش سلیقه بلوچ، آینه دوزی را بر روی سطحی تیره رنگ انجام دهند تا با این کار، نگاه و جنبه فلسفی این هنر را بیشتر به رخ بکشند.
هنر آینه دوزی در سیستان و بلوچستان
بسیاری از افراد معتقدند که هنر آینه دوزی از ایالت بلوچستانِ پاکستان به سیستانِ ایران وارد شده است. بنابراین بیشتر افراد زتدگاه اصلی هنر آینه دوزی در ایران را شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان می دانند. اگرچه امروزه هنر آینه دوزی در سایر مناطق رواج زیادی ندارد؛ ولی از آن جایی که یکی از هنرهای بومی منطقه سیستان و بلوچستان محسوب می شود، همچنان در این منطقه ار اهمیت ویژه ای برخوردار است. مردمان هنرمند سیستان و بلوچستان در زبان محلی و بومی خود به هنر آینه دوزی، سامان می گویند. از آینه دوزی بیشتر در جهت تزئین مرکب نوعروسان، اتاق ها، خانه های مسکونی و همچنین به منظور تزئین لباس ها استفاده می شود. از هنر آینه دوزی گاهی در کنار سایر هنرها از جمله سکه دوزی استفاده می شود و حضور این هنرها در کنار یکدیگر، منجر به خلق آثار بسیار زیبایی می شود. سیستانی ها همراه با آینه دوزی، از خرمهره، قیطان، دکمه و منجوق نیز به اشکال مختلف استفاده می کنند و آینه دوزی گاهی با سوزن دوزی های دیگر همراه است.
اعتقاد مردم در خصوص آینه دوزی
آینه دوزان از گذشته تا کنون این دیدگاه را داشته اند که آینه در واقع، انعکاسی از حقیقت است و همین ویژگی آینه، جنبه ای طلسم گونه به لباس ها یا هر چیز دیگری که آینه بر روی آن دوخته شده باشد می دهد. به عبارت دیگر، آینه دوزان معتقدند که که وجود آینه روی این اجسام، بقدی ها و نظرهای بد را از صاحب خود دور می کند. بنابراین، هنر آینه دوزی از گذشته با فلسفه پیوند خورده است و همین تاریخچه منجر شده است که زنان خوش ذوق و خوش سلیقه بلوچ، آینه دوزی را بر روی سطحی تیره رنگ انجام دهند تا با این کار، نگاه و جنبه فلسفی این هنر را بیشتر به رخ بکشند.
کاربرد آینه دوزی
- لباس محلی
- آویزهای دیواری
- تزئین کیف
- ساک دستی
- پیش بخاری
- جلد قرآن
- سجاده
- رویه کوسن
- تزئین مانتو
مراکز آینه دوزی در ایران
- استان سیستان و بلوچستان
- گرگان
- هرمزگان
- کردستان
کشور هایی که در آن آینه دوزی رواج دارد
از گذشته تا کنون آینه دوزی هنری برای تزئین پارچه در منطقه بلوچستان پاکستان بوده است و در این منطقه نه تنها آینه دوزی، بلکه بهترین کارهای سوزن دوزی و قلاب دوزی و سایر دوخت های دستی هم رواج داشته و دارند. در میان کلیه صنایع هنری، هنر ریسندگی، قدیمی ترین و مهم ترین هنر در پاکستان به حساب می آمده است اوج ترقی و پیشرفت کارهای دستی ابریشمی و کتانی هم به قرن هایی باز می گردد که سلاطین دهلی و سپس مغولستان در شبه قاره ساکن بودند. در این سرزمین ها، بهترین پارچه های جاز، دیبا، حریر، اطلس کین خواب، شین باف، شیرین باف بیرامی، شوشتری، تبریزی، گل باقالی و دیگر پارچه ها از زمان های دور تا به امروز تولید گشته و مورد استفاده قرار می گیرند. پس تعجبی ندارد که در چنین سرزمین هایی، آینه دوزی هنری برای تزئین پارچه باشد و استفاده از آن هم رواج داشته باشد. آینه دوزی در این مناطق با نام های گاج، کارموچ، میتی و بلوچ نیز شناخته می شود. آینه دوزی هنری برای تزئین پارچه در سند و بلوچستان به عنوان یکی از بهترین صنایع دستی محسوب می شود.
وسایل مورد نیاز برای آینه دوزی
- آینه با قطر کم و به اشکال مربع یا دایره.
- نخ: به صورت کلاف های کوچک در بازار در دسترس آینه دوزان قرار می گیرد. از یک رشته نخ شش لایه تشکیل شده، این نخ ها از لحاظ رنگ بسیار متنوع بوده و کار کردن با آن ها بسیار ساده است.
- نخ ابریشمی: معروف ترین نخ های مورد مصرف در بعضی از رشته های دوخت های سنتی ایران است و به صورت عمامه و کلاف در بازار موجود است.
- سوزن گلدوزی که به نام های ذیل در بازار ایران یافت می شود:
سوزن کرول: مخصوص گلدوزی است. با سوزن شماره ۹ کرول می توان نخ دمسه یک لا را دوخت و از شماره (۰) آن برای نخ شش لایه می توان استفاده کرد.
سوزن چنایل: برای گلدوزی روی پارچه های ضخیم و درشت بافت به کار می رود شماره (۱۴ یا ۱۷)
- پارچه های مورد استفاده در آینه دوزی شامل: ترگال، مخمل، ساتن و جیر است.
مراحل آینه دوزی
- مانند شکل 1 سوزن را از زیر قسمت A وارد کرده و از قسمت B خارج کرده.
- در این مرحله سوزن را از زیر وارد قسمتC کنید و از قسمتD خارج کرده این کار را تا آخرانجام داده تا شکل 2 حاصل شود.
- بعد از اینکه اولین مربع ساخته شد سراغ مربع دوم میرویم و آن را مانند شکل 3 میدوزیم.
- این عمل را انجام میدیم تا شکل 4 حاصل شود.
- از یک نخ با رنگ دیگر استفاده کرده و مانند شکل 5 سوزن را از زیر پارچه خارج کنید.
- در این مرحله مانند شکل 6 سوزن را از زیر نخ ها رد کنید.
- نخ را مانند شکل 7 از قسمت مشخص شده وارد می کنیم البته باید دقت کنیم که تمام نخ را رد نکنیم و قسمتی از آن باقی بماند.
- در این مرحله از قمست باقی مانده سوزن را رد می کنیم
- مانند شکل 9 سوزن را از زیر نخ ها رد میکنیم.
- در این مرحله سوزن را از قسمت مشخص شده رد میکنیم.
- مانند شکل 11 نخ را از قسمت مشخص شده وارد می کنیم.
- این کار را ادامه می دهیم تا شکل 12 حاصل شود.
- در این مرحله سوزن را از نخ بنفش رنگ رد می کنیم.
- سوزن را مانند مراحل قبلی از اولین نخ صورتی که دوختیم رد می کنیم.
- در مرحله آخر مانند شکل 15 نخ را گره می زنیم.
طریقه دوخت آینه روی پارچه
آینه (یا پولک) هایی که در هنر آینه دوزی استفاده می شوند را می توان در ابعاد و در شکل های متفاوت از جمله مربع، مستطیل، مثلث، دایره، بیضی، اشک و … از خرازی ها تهیه کرد. جهت اجرای هنر آینه دوزی باید ابتدا آینه را بر روی پارچه و طرح مورد نظر قرار دهیم و سپس روی آینه را از جهت های مختلف، به وسیله بست های فراوان به پارچه بدوزیم. به گونه ای که تقریباً تمام آینه به وسیله بست ها پر شود. سپس از وسط آینه، به کمک نخ های روی آینه و با دوخت دندان موشی، آینه ها را بر روی پارچه متصل می نماییم. بهترین پارچه های جاز، دیبا، حریر، اطلس کین خواب، شین باف، شیرین باف بیرامی، شوشتری، تبریزی، گل باقالی و دیگر اقلام پارچه، از پارچه های مورد استفاده در هنر آینه دوزی می باشند که از گذشته تا کنون در ایران تولید شده و مورد استفاده قرار گرفته اند.
تکنیک های مورد استفاده در هنر آینه دوزی
دوخت هایی که به صورت مشترک برای کلیه سوزن دوزی های موجود (اعم از آینه دوزی) مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از: بخیه، کوک، شلال: موارد فوق در عملکرد به یک گونه است. زدن کوک های یک اندازه به صورت فاصله دار یا متصل به هم. بسته به نوع کاربرد، دوخت زده می شود.
دندان موشی، دوخت جادگمه ای، دوخت پتویی: با استفاده از سوزن و نخ از قسمت چپ پارچه شروع به کار می کنیم. سوزن را به طرف روی پارچه حرکت داده و در حالی که نخ را به صورت حلقه در زیر انگشت دست چپ نگه داشته ایم تک بخیه ای عمودی بر سطح پارچه می زنیم و باز بسته به نوع کاربرد با تکرار این دوخت به صورت فشرده یا باز، دوخت را ادامه می دهیم.
زنجیره: با حلقه کردن نخ به زیر سوزن و زدن تک بخیه به صورتی که بستی حاصل شود زنجیره ایجاد شده البته این دوخت از بالا به پایین زده می شود.
بست دوزی: زدن تک بخیه برای اتصال مهره تزیینی یا نگهداری نخ های فانتزی به کار می رود.