منجوق دوزی چیست؟
منجوق دوزی از جمله رودوزی های سنتی ایرانی است که از دیرباز تا به امروز برای تزئین انواع لباس ها، چادرها و غیره مورد استفاده قرار می گرفته است. منجوق دوزی روی پارچه مانند گلدوزی روی لباس از هنر های زیبا و سنتی ایران است. این هنر بیشتر برای تزیین لباس های مجلسی و با ارزش و ساخت تابلو های هنری کاربرد دارد. سنگ های به کار رفته در منجوق دوزی انواع مختلفی دارند و از نظر جنس، کیفیت و قیمت به دسته های متنوعی تقسیم می گردند.
منجوق چیست؟
منجوق به مهره های ریز و شیشه ای گفته می شود که در رنگ های مختلفی وجود دارد و با طرح های متنوعی بر روی پارچه هایی از جنس مخمل، ابریشم ضخیم، تافته، ساتن و پارچه های براق دوخته می شود.
منجوق دوزی و پیشینه آن
منجوق دوزی(Embroidered beads) روی پارچه مانند گلدوزی روی لباس از هنر های زیبا و سنتی ایران است و در زمان های بسیار دور مردم چادرها، قالی ها و لباس های خود را با جواهرات تزئین می کردند، این کار در طول تاریخ به هنر منجوق دوزی بدل گشت. منجوق دوزی پیشینه ای بسیار کهن دارد. آثار تاریخی به جای مانده حاکی از این امر است که این رودوزی در زمان هخامنشیان ، اشکانیان و ساسانیان بسیار رواج داشته است.
گویا این هنر در گذشته جنبه اشرافی داشته و مواد اولیه مصرفی آن سنگ ها و فلزات گرانبهایی بودند که به شکل منجوق ساخته می شدند. شاید طبقات عادی جامعه نیز با استفاده از سنگ ها یا سایر مواد ارزان قیمت از این هنر بهره می بردند.
جالب است بدانید این هنر در زمان مغولان(Mongols)نیز بسیار رایج بوده است. به طوری که کلاویخو در سفرنامه خود در این باره چنین نوشته است : دیوار های شاه نشینی که محل نشستن اعلی حضرت بود همه با پرده های سرخ پوشیده شده بود و بر این پرده ها منجوق هایی از زر و یاقوت و نیز مروارید و سنگ های گرانب های دیگر دوخته بودند.
منجوق دوزی در سده 13هجری قمری در دوره قاجار بسیار مورد توجه دیگران قرار گرفت به طوری که با مشاهده موزه های هنر تزئینی ایران این موضوع را کاملا متوجه خواهید شد.
انواع روش های منجوق دوزی
به طور کلی منجوق دوزی روی پارچه به دو روش صورت می گیرد:
منجوق ها به صورت تکی بر روی پارچه دوخته می شوند. در این حالت دوام کار بیشتر خواهد بود.
منجوق ها به صورت چند تایی به نخ کشیده می شوند، سپس در محل مناسب بر روی پارچه قرار گرفته و با نخ و سوزن دیگری در بین منجوق ها بست زده می شود. در این حالت دوام کار کمتر است.
وسایل لازم برای منجوق دوزی:
نخ نازک همرنگ پارچه
سوزن منجوق دوزی
کارگاه
منجوق و ملیله
روش کار منجوق دوزی
پیاده کردن طرح روی پارچه: هنر منجوق دوزی برای تزیین پارچه های طرح دار و ساده به کار می رود. در صورت استفاده از پارچه های طرحداری مانند گیپور نیازی به کشیدن طرح بر روی پارچه نیست و منجوق دوزی بر روی طرح های پارچه انجام می شود. ولی در صورت استفاده از پارچه ساده، باید طرح را روی پارچه بکشید. برای این منظور، طرح مورد نظر خود را بر روی کاغذ روغنی کشیده و سپس با استفاده از کاغذ کاربن خیاطی بر روی پارچه منتقل کنید.
فیکس کردن پارچه: برای فیکس کردن پارچه و راحت تر شدن کار منجوق دوزی، قسمتی از پارچه که روی آن طرح پیاده شده را در کارگاه قرار دهید.
دوخت منجوق روی پارچه: منجوق دوزی روی پارچه به روش های مختلفی مانند روش خطی، روش توپر، برگ دوزی، بست دوزی، دوباره دوزی و برجسته دوزی صورت می گیرد که هر یک از آن ها زیبایی خاص خود را دارند و معمولا متناسب با طرح مورد نظر استفاده می شوند. در ادامه چند نمونه منجوق دوزی روی پارچه آموزش داده شده است:
منجوق دوزی به روش خطی
سوزن را از ابتدای خطی که قصد دوختن آن را دارید، خارج کرده و یک عدد منجوق در آن وارد کنید. سوزن را در پارچه فرو برده و نخ را بکشید تا منجوق به پارچه بچسبد. مجددا سوزن را یکی دو میلیمتر جلوتر در پارچه فرو کنید و منجوق بعدی را در آن وارد کنید. مراحل فوق را تکرار کنید تا یک ردیف منجوق بر روی یک خط ممتد دوخته شود.
منجوق دوزی به روش توپر
منجوق دوزی به روش توپر همان منجوق دوزی به روش خطی است که در آن خطوط منجوق در کنار هم دوخته می شوند تا سطح مورد نظر با این خطوط پر شود.
منجوق دوزی به روش برگ دوزی
برگ دوزی با استفاده از ملیله شکسته و برای دوخت اطرف برگ ها به صورت جناغی استفاده می شود. برای برگ دوزی مراحل زیر را انجام دهید:
- سوزن را از پارچه خارج کرده و ملیله را در نخ وارد کنید.
- سوزن را بر روی طرح و به فاصله طول ملیله در پارچه فرو برده و نخ را بکشید تا ملیله بر روی پارچه محکم شود.
- حالا سوزن را در فاصله وسط ملیله از پارچه خارج کنید و ملیله بعدی را در نخ وارد کنید.
- مراحل فوق را تکرار کنید تا دوخت روی طرح مورد نظر کامل شود.
منجوق دوزی به روش بست دوزی
بست دوزی اغلب برای تزیین تابلو های هنری به کار می رود و در واقع نوعی روش خطی است. در این روش:
- دو سوزن را نخ کرده، سوزن اول را از پارچه خارج کنید و چند عدد منجوق را به نخ بکشید.
- سپس سوزن را به فاصله طول منجوق ها از پارچه خارج کنید و نخ را بکشید تا منجوق ها روی پارچه محکم شوند.
- حالا سوزن دیگر را در پارچه فرو کرده و بر روی نخی که منجوق ها از میان آن گذشته، بست بزنید.
منجوق دوزی به روش دوباره دوزی
سوزن را از پارچه خارج کرده و دو عدد منجوق را به نخ بکشید. پس از محکم کردن منجوق ها بر روی پارچه، سوزن را از پشت پارچه و از وسط منجوق ها بیرون آورده و نخ را برای بار دوم از دانه آخر رد کنید.مراحل فوق را تکرار کنید.
منجوق دوزی به روش برجسته دوزی
در این حالت از دو روش می توان برای برجسته نمودن منجوق دوزی روی پارچه استفاده کرد:
- تعداد منجوق ها را در سطح مورد دوخت، بیشتر از اندازه گرفت.
- زیر طرح را با پنبه، پشم شیشه یا الیاف برجسته نموده وسپس شروع به دوخت کرد.
نقوش منجوق دوزی
از نقوش رایج در این رودوزی می توان به نقوش گل و مرغ، گل و بوته، انواع بته جقه، انواع نقوش حیوانات و پرندگان، شکارگاه، طرح های هندسی، درختی، سروچه، طرح های اسلیمی و ختایی، ترنجی و سرترنجی، لچک ترنجی، شمسه ای، بازوبندی، بند رومی، گل های شاه عباسی، گره ها، طرح های گلیمی ، اسماء جلاله و... اشاره نمود.
پارچه های کاربردی در منجوق دوزی
پارچه هایی که بر روی آن منجوق دوزی می شود بیشتر از جنس مخمل، ابریشم ضخیم ، تافته ساتن ، پارچه های براق در رنگ های متفاوت با رنگ منجوق می باشد. البته در بعضی موارد نیز منجوق و پارچه همرنگ می باشند.
مراکز تولید منجوق دوزی
بیشتر در شهرهای تهران، قزوین، آذربایجان غربی و شرقی، یزد، اصفهان و جنوب ایران به این رودوزی زیبا می پردازند. در گذشته بیشتر در تبریز و ارومیه رواج داشته ولی امروزه بهترین منجوق دوزی ها در قزوین انجام می پذیرد.
کاربرد منجوق دوزی
گاه منجوق دوزی به همراه دیگر رودوزی ها همچون قیطان دوزی ( نوعی رودوزی ایرانی که با نخ ضخیم انجام می شود) و با نخ ابریشم و پولک و مروارید و ملیله و سرمه دوخته می شود. از این رودوزی زیبا برای تزیین لباس، دور کلاه، کیسه های پول، تابلوهای تزئینی، چنته، کیسه قلمدان، جای مهر، جای مسواک، کیف، روجعبه ای، روقوری، سرمه دان، سمبوسه، کمربند، گردنبند، خلخال، زیر لیوانی، تابلوهای تزیینی و بسیاری اقلام دیگر تولید می شود.
آشنایی با بخارادوزی، هنری نقش آفرین با نوک سوزن
