گلیم بافی از صنایع بسیار قدیم در ایران است که شواهد تاریخی پیشینه ی آن را تا بیش از 5000 پیش ترسیم کرده اند. گلیم در اصل یک زیرانداز داری بدون گره است. بافت گلیم از ایام کهن در ایران بیشتر اشتغال خاص عشایر به ویژه در مناطق جنوبی ایران بوده است. سیرجان در جنوب غربی استان کرمان امروزه بیش از هر چیز شهره به گلیم بافی است و کیفیت و مرغوبیت و نیز نوآوری در طرح و رنگ تولیدات این شهر منجر به ثبت آن به عنوان شهر جهانی گلیم دست بافت از سوی شورای جهانی صنایع دستی شده است.
شیریکی پیچ
شیریکی پیچ یکی از انواع زیراندازهای ایرانی است که در زیرمجموعه صنایع دستی کاربردی در گروه بافته های داری قرار می گیرد. به عنوان گلیم شیرکی پیچ نیز از آن یاد شده است و در اصطلاح محلی به نوع ریز بافت آن گلیم سوزنی هم می گویند. گلیم شیریکی پیچ یا سوزنی، که شهرت سیرجان به خاطر آن است، برخلاف گلیم های معمولی یک بافته ی گره دار است و آن را دست بافتهای میان قالی و گلیم می دانند. آغاز بافت آن را به زمان ورود ایلات افشار و بوچاقچی به کرمان در زمان صفویه و سپس در دوره ی افشاریه نسبت می دهند. در رابطه با نام گذاری این گلیم گفته ها بسیار است؛ شیریکی پیچ را به معنای روانداز اسب دانسته اند که احتمالاً به کاربرد نخستین آن اشاره دارد. از سویی «پیچبافی» یکی از انواع بافت گلیم است و از سوی دیگر «شیریکی» میتواند دلالت بر نوع گره آن داشته باشد که به صورت دوتایی یا شریکی بافته می شود و یا از شراکت و همکاری دو بافنده در بافت آن خبر می دهد. این بافته ها مانند دیگر انواع گلیم از نخ پشمی بافته می شود، دار آن شبیه دار گلیم است و بافتش مشابه قالی. دو نوع گره اصلی مختص گلیم سیرجان یکی گره متن است و دیگری گره آبدوزی.
ابزار و مواد اولیه
مانند سایر بافته های داری، از دار و ابزار مربوط استفاده می شود. دار آن در اندازه های ۵/۲ در ۲۰/۱ یا ۵/۳ در ۲ متر از دو تیر چوبی یا فلزی موازی با فاصله عرض گلیم و دو تیر عمودی تشکیل شده است. در میان چله ها دو چوب عمود به نام های گرد و پس گرد قرار می گیرد که تار و پود را از هم جدا می کند. در قسمت بالایی دار یا سر دار کلاف های نخ پشمی جا دارند. مانند قالی و گلیم از دفتین نیز استفاده می شود و در بعضی مناطق برای پس و پیش کردن پس گرد از ابزاری به نام شاخ، بهره می گیرند. ماده اصلی و اولیه آن پشم است، با این تفاوت که پود نازک آن از نخ پشمی یا نخ ابریشمی رنگی است. پود نمره ۲۰ دو لا و نمره ۱۰ دو لا برای تار در نوع سوزنی و نازک آن و همین طور پود نمره ۶ دو لا و تار نمره ۵ سه لا برای شیریکی پیچ معمولی استفاده می شود.
رنگ در شیریکی پیچ
رنگ های گلیم شیرکی پیچ معمولا پخته و متمایل به تیره هستند و شامل موارد زیر است:
- قرمز لاکی(روناس ، خشخاش، گیلاس و قرمزدانه)
- رنگ آبی (نیل و پوست بادمجان)
- رنگ زرد(زعفران، زردچوبه و پوست انار)
- رنگ نارنجی (نخ رنگ روناسی را در جوشانده پوست انار می زنند)
- رنگ سبز تیره (برگ گردو، زرد+نیل)
- رنگ قهوه ای(طبیعی، تنباکو، پوست گردو، برگ بنه)
- رنگ مشکی(طبیی، پوست گردو).
نقوش ظریف و پرکار
در نگاه اول معمولا گلیم های شیرکی پیچ دارای نقوشی پُر و ریز هستند. گلیم های شیرکی پیچ دارای جزییات زیادی هستند و بیشتر شان از طرح های تلفیقی برای جزئیات استفاده می کنند. بافت گلیم سوزنی ریز و یکنواخت است و در پشت آن می توان گره ها را مشاهده کرد. گلیم شیرکی پیچ برخلاف دیگر گلیم ها پودنما نیست و در پشت آن می توان تمام پود ها را دید.
وزن و تراکم
هنگامی که گلیم را در دست می گیرید وزن آن برخلاف جاجیم یا دیگر گلیم ها، تقریبا مانند قالی زیاد است. این نوع گلیم تنها گلیمی در جهان است که به صورت متقارن و گره دار بافته می شود. گلیم شیرکی پیچ بر خلاف جاجیم یا مثلا گلیم شاهسون دو رو نیست و بیشتر به عنوان زیرانداز استفاده می شود. در حالی که آن هایی که دو رو هستند معمولا از بافتی سبک تر برخوردارند تا از آن ها بتوانند به عنوان رو انداز و یا کیف و … نیز استفاده کنند.
روش بافت
در بافت گلیم سوزنی، پود های اضافی در پشت گلیم آزاد باقی می مانند. هنر گلیم بافی سوزنی بیشتر در بین عشایر رواج دارد. گاهی از گلیم های سوزنی با عنوان ورنی هم یاد می شود. عنوان دیگری که گلیم های سوزنی را با آن می شناسند، گلیم سوماک است. برخی از گلیم های سوزنی در منطقه ی ارسباران توسط زنان عشایر بافته می شوند که بدون نقشه و به صورت ذهنی طرح های این نوع گلیم را به وجود می آورند. می توان گفت گلیم های سوزنی شبیه فرش هستند با این تفاوت که بدون پرز بوده و از نظر وزنی، سبک تر هستند. گلیم سوزنی که توسط عشایر بافته می شوند به این شکل هستند که نخ خامه به دور نخ های تار، پیچیده می شود. در گلیم های معمولی، طرح و نقشه توسط پود ها شکل می گیرد. ولی در گلیم سوزنی، ایجاد طرح توسط پود گذاری انجام می شود و نخ های تار و پود به صورت کامل پوشیده می شود. پود ها به صورت منقطع به تار ها گره نمی خورند بلکه به حالت پیچشی دور تار بوده و حالت غیر مقطع دارند. گلیم های سوزنی به عنوان زیر انداز به کار می روند و با این طرح بافت، خورجین یا رختخواب پیچ هم بافته می شوند. زیرانداز هایی که به روش سوزنی بافته می شوند معمولا در سایز های 1 در 1/3 متر و یا 1 در 1/5 متر و بر روی دار های عمودی بافته می شوند.
سخن آخر
شیرکی پیچ از صنایع دستی استان کرمان است که در شهرستان سیرجان، شهر کرمان و مناطق شهری، روستایی و عشایری بافت تولید می شود. آموزش آن نیز در کارگاه های انفرادی و گروهی بافت شیریکی پیچ صورت می گیرد.
آشنایی با هنر زره بافی
