نام گیاهی که از آن برای توتن بافی استفاده میشود توتک است. توتن ها بیشتر زمان هایی مورد استفاده قرار می گرفتند که آب دریاچه هامون تا حد خیلی زیادی بالا می آمد و عبور از عرض دریاچه برای مردم سخت می شد، این توتن ها، قایق های جمع و جور و تقریبا سبکی بودند که به راحتی برای عبور از عرض آب مورد استفاده قرار می گرفتند. توتن بافی یکی از هنرهای دستی و سنتی سیستان و بلوچستان می باشد. توتن بافی به معنای ساخت یک قایق توتن است که معمولا این قایق را از گیاهان محکمی که در اطراف دریاچه ی هامون رشد می کنند، می بافند و آماده ی استفاده می نمایند. قایق توتن معمولا توسط صیادان و روستاییان در روستاها و مناطق حاشیه ی تالاب هامون به ویژه اطراف کوه خواجه و منطقه تخت عدالت در سیستان مورد استفاده قرار می گیرد.
تاریخچه
توتن قایقی با قدمت صد ساله از صنایع دستی سیستان زمانی به وفور بر روی بستر دریاچه هامون به چشم میخورد اما امروز چشم انتظار حیات دوباره آن است تا باز به آغوش آب باز گردد. در زمان پرآبی هامون، صیادان منطقه و همچنین کسانی که قصد عبور از عرض دریاچه هامون را داشتند از توتن که از توتک برای تولید آن استفاده می شد بهره برداری می کردند.
هنر توتن بافی
نی های روییده در نیزارهای حاشیه ی دریاچه ی هامون، برای توتن بافی مورد استفاده قرار می گیرند. این نی ها که توتک نامیده می شوند، نوعی گیاه خودرو هستند که معمولا از اول فروردین می رویند و تا آخر تیر برداشت می شوند. توتن بافی کار بسیار دشواری است. زحمات و مراحل خاص خودش را دارد و یکی از سخت ترین این مراحل، کندن و برداشتن همین توتک هاست. البته چون این توتک ها گیاهان خودرو هستند و در نزدیکی محل زندگی، بومی های سیستان قرار دارند، عموما هزینه مواد اولیه برای آن ها وجود ندارد. پس از اینکه توتک ها کنده شدند و جمع آوری شدند، نیاز است که ابتدا آن ها را خشک کنند. سه یا چهار روز آفتاب مستقیم برای خشک کردن توتک ها کفایت می کند. پس از خشک شدن، آن ها را کمی با آب، مرطوب می کنند تا انعطاف پذیر تر باشند و کار با آن ها باعث شکستن آن ها نشود. حالا باید تعداد دو بلیمه که توتن را به هم وصل می کند را درست کنند و بعد سر و ته توتن را مشخص نمایند و آخر سر هم دو عدد چنگک کنار توتن را درست می کنند و بعد توتن آماده می شود.
کاربرد توتن بافی
گفتیم که توتن بافی به معنای ساخت قایق هایی است که به آن ها توتن گفته می شود، عموما هر ساله و زمانی که آب از سرریز سد های افغانستان بالا می آید، بعضی نقاط تالاب به مدت چند ماه پر آب می شود؛ در این زمان ها، توتن سواری به تفریحی بسیار سرگرم کننده برای مردم تبدیل می شود. بنابراین می توانیم ادعا کنیم که کاربرد توتن بافی تا زمانی که دریاچه و تالاب هامون آب داشت، بسیار زیاد بود. زیرا صید و صیادی، دامداری و شکار از رونق بسیار زیادی برخوردار بود و در این شرایط، توتن نقش یک وسیله ی حمل و نقل پرکاربرد را برای مردم ایفا می کرد. در واقع دامداران و صیادان بدون این وسیله امکان انتقال علوفه، جابجایی دام، فعالیت صیادی و شکار را هیچ جوره نداشتند و همین موضوع باعث شده بود تا توتن بافی نیز به عنوان یک شغل محسوب شود و از رونق خاص خودش برخوردار گردد. حالا که دریاچه ی هامون بی آب و خشک شده، توتن بافی و قایق های توتن معمولا از سمت مازندران ساخته و آماده می شوند و به این منطقه می آیند. البته هنوز هم در بخشی از قسمت های پر آب هامون و دریاچه ی هیرمند، از توتن ها برای حمل و نقل استفاده می شود ولی دیگر خبری از آن ها توتن های مختلف با ابعاد بزرگ و کوچک بر روی دریاچه ی هامون، خبری نیست.
زنده نگه داشتن این هنر
در این میان، مردم سیستان نیز برای حفظ سنت گذشته ی خود، مسابقات و رقابت های توتن سواری را سالانه برگزار می کنند و این موضوع به یک مراسم خیلی مفرح هر ساله تبدیل شده است. البته این روزها اگر به سیستان سفر کنید، متوجه خواهید شد که هنرمندان سیستانی، از هنر توتن بافی شان، برای ساخت توتن های خیلی کوچک و تزئینی استفاده می کنند و منزل خود را با کمک آن قایق ها و توتن بافی ها، تزئین می نمایند. این موضوع به این معناست که مردم این منطقه، هنوز هم سعی دارند تا این هنر اجدادی خود را حفظ نمایند.
سخن آخر
امیدواریم این هنر همچنان در میان مردم و در دریاچه هامون باقی بماند.
آشنایی با هنر لنگ بافی
