آشنایی با هنرهای دستی استان چهارمحال و بختیاری

صنایع دستی بخشی از تولیدات بشری است که برگرفته از ذوق و خلاقیت هنری، مهارت فنی، مواد اولیه طبیعی و بومی و بینش و باور انسان ها و متاثر از جهان پیرامون آن هاست. مصنوعات صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری با تکیه بر سابقه تاریخی، ویژگی های اقلیمی و طبیعی محیط زندگی و فرهنگ تولیدکننده و مصرف کننده ساخته و پرداخته می شود. به همین دلیل این گونه مصنوعات را کالاهایی فرهنگی می شناسند که علاوه بر عملکرد مادی حامل پیام فرهنگی و ویژگی های قومی منطقه اند.

در چنین شرایطی لازم است حمایت از تولیدات به منظور حفظ و جذب بازارهای داخلی و خارجی صورت گیرد و یکی از عوامل استمرار تولید و نهایتاً بقای هنرهای سنتی و صنایع دستی و فرهنگ کهن این منطقه باشد. استان چهارمحال و بختیاری، همان گونه که از نامش پیداست، از دو نوع ترکیب جمعیتی یعنی چهارمحالی و بختیاری تشکیل شده است و صنایع دستی از اهمیت خاصی بین مردم این استان به ویژه در میان بختیاری های این استان برخوردار است.

صنایع دستی چهارمحال و بختیاری

شهرکرد با ۲۰۶۶ متر ارتفاع از سطح دریا، بلندترین مرکز استان در ایران است. میانگین ارتفاع در استان چهارمحال و بختیاری حدود ۲۱۵۳ متر است و به همین خاطر استان چهارمحال و بختیاری را بام ایران می دانند. صنایع دستی چهارمحال و بختیاری ،یکی از زیبا ترین و بی نظیر ترین صنایع دستی ایران است صنایع دستی که تبلور روحیه هنری و اصالت فرهنگی مردم این دیار است. صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری به سه دسته صنایع شهری، روستایی و عشایری تقسیم می شود . متنوع ترین و بیش ترین صنایع دستی در این استان توسط عشایر بختیاری تهیهمی شوند ولی مرغوب ترین آن ها توسط صنعت کاران شهری ساخته و عرضه می شوند.

قالی بافی

استان چهارمحال و بختیاری، بعد از آذربایجان شرقی و کرمان، سومین استان برتر در زمینه تولید و صادرات فرش دستبافت می باشد.. منطقه ی چالشتر شهرکرد، قدیمی ترین و فعال ترین تولیدکننده فرش دراین استان می باشد.

بافت قالی در چهارمحال و بختیاری قدمت دیرینه دارد و در تمامی شهرها، روستاها و مناطق عشایری استان رواج دارد اما چالشتر از جمله مراکز مهم و معروف و قدیمی قالی بافی در استان است.

در چالشتر انواع قالی با طرح های خشتی، گل مینا، قابی، سرو و کاج، یلمه شاهنامه ای، لچک و ترنج، خرسک و گبه با طرح های ذهنی و سنتی بافته می شود. قالی های طرح خشتی چالشتر جایگاه ویژه ای در صادرات فرش دست بافت ایران دارد.

چوقابافی

چغا و چوخا نیز تلفظ می شود . نوعی لباس ویژه مردان بختیاری است که بدون آستین بوده و از پشم سفید طبیعی بافته می شود و معمولاً به رنگ سفید با نقوشی به رنگ های بافته می شود .

این تن پوش به دستان هنرمند بانوان بختیاری با مهارت و تبحر خاصی صبورانه تنیده می شود. برای بافت این پوشش مردانه از دار خوابیده استفاده می کنند و تکنیک بافت آن نیز مانند تکنیک گلیم بافی است با این تفاوت که خیلی ریز بافت تر است و تار و پود نازک دارد.قابل ذکر می باشد که چوقا در کلیه فصول سال قابل استفاده می باشد.

نمدمالی

این استان به قطب تولید نمد کشور معروف می باشد.و نمدمالی از صنایع دستی محبوبی می باشد که از زیبایی، ظرافت، استحکام و مرغوبیت مناسب برخوردار می باشد. از جمله محصولات نمدی تولید شده با استفاده از نمد طبیعی (پشم گوسفند بهاره )در این استان می توان به فرش نمدی ،سجاده نمدی،تشک نمدی ،کفش نمدی ،کلاه نمدی،کفی کفش نمدی ،جلیقه نمدی ،کمربند نمدی و عرقگیر صندلی نمدی اشاره کرد.قابل ذکر است که نمدمالی کار پرزحمتی است و نیاز به زور و بازوی مردانه دارد ، فرش های تولید شده از نمد دارای نقش و نگار زیبایی می باشند که تداعی گر هنر و خلاقیت استاد نمدمال است و حس خوب و پر از آرامش با نگاه به آنها نیز به شما منتقل میگردد.

خورجین بافی

خورجین یا برگویش محلی « هورژین » دستی عشایر است که در هنگام کوچ حکم مظروف و صندوقچه را دارد . بافت منحصر به فرد این دستبافت از سه تکنیک رندی ، مادبافی (گلیم بافی ) ، گندمی (قالی بافی) تشکیل شده است . از در این نوع دست بافت ها هیچ گرهی استفاده نمی شود و عشایر از خورجین برای نگهداری وسایل ارزشمند خود استفاده میکنند.

گلیم و جاجیم

در این استان، غیر از قالی، بافته های داری دیگری نیز تولید می شوند که مشهور ترین آنها انواع گلیم و جاجیم است که ، کیفیت و طرح و نقش دیدنی دارند.

وسیله بافت گلیم مانند قالی است و شیوع بافت و همچنین طرح ها و نقش های مختلف و متنوعی دارد. گلیم در ابعاد 1×1.5 و 1.5×3 متر و با اشکال هندسی متنوع و نقوش پرندگان و طبیعت با استفاده از رنگ های روشن در استان بافته می شود.

گلیم بختیاری از جمله گلیم های معروف و مطرح در سطح ملی است که بین عشایر استان چهارمحال و بختیاری جنبه خودمصرفی دارد، ارزش بالا به دلیل بافت عالی آن، زبانزد خاص و عام است.

جاجیم نیز نوعی صنعت دست زنانه ای است که بافته ای از تار و پود از جنس پنبه ای و پشمی یا پشم در پشم به عرض 25 تا 35 سانتی متر و طول 10 تا 25 متر است، قطعات بافته شده با طول مناسب تقسیم و کنار هم دوخته می شود که جهت رویه لحاف به نام لحاف جاجیم استفاده می شود.

بافت جاجیم مانند گلیم است اما تفاوت جاجیم و گلیم در آن است که جاجیم در 4 تخته بافته و پس از آن به همدیگر متصل می شوند و دوخته می شوند که گلیم این طور نیست.

سرمه دوزی

سِرمه از دیگر صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری است که توسط بانوان این سرزمین بافته می شود، سِرمِه دوزی یکی از هنرهای رودوزی ایرانی است که طی آن انواع ملیله فلزی به روی پارچه های نفیس محکم همچون ترمه دوخته می شود.

مود اولیه باکیفیت و رنگ ثابت از جمله ویژگی های سرمه دوزی در استان چهارمحال و بختیاری است، همچنین بته جقه و شاه عباسی از جمله طرح های سنتی و رایج سرمه دوزی است که از دیرباز تا کنون توجه خریداران را به خود جلب کرده است.

گفته شده است که بیش از 3 هزار و 500 دوزنده سرمه در استان چهارمحال و بختیاری فعالند که هر سال 18 هزار قطعه سرمه تولید می کنند، سجاده نماز، رومیزی، روتختی و کوسن برخی از کاربردهای امروزی سرمه دوزی است.

قفل چالشتر

ساخت قفل در چالشتر حداقل سابقه دویست ساله دارد، این قفل ها امروزه به صورت تزیینی و در ابعاد کوچک و وزن کمتر از 4 گرم ساخته می شوند، هنر قفل سازی این هنرمندان آن قدر معروف می باشد که نمونه قفل های ساخته این شهر را می توان در موزه های کشورهای اروپایی یافت. همچنین از دیگر افتخارات هنرمندان این شهر می توان به ساخت قفل «کعبه مکرمه» در سال های اخیر اشاره کرد، این هنر از سخت ترین و ظریف ترین صنایع است و هنرمندان استان قفل های کوچک چندمیلی متری تا بزرگترین قفل ها را می سازند.

خاتم کاری

خاتم کاری از جمله رشته های صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری است که زیبایی خاص و منحصر به فردی دارد، این هنر در استان سابقه ای حدود 40 الی 50 ساله دارد که رواج یافته است.

خاتم کاری نوعی هنر چوبی است که با کنار هم قرار دادن قطعات کوچک مثلثی و ایجاد اشکال هندسی ساخته می شود، از مواد اولیه مصرفی در خاتم می توان به چوب نارنج، عناب، فوفل، آبنوس، فلز برنج، فلز نقره، فلز مس، فلز طلا، استخوان شتر، عاج فیل و چسب چوب اشاره کرد. تولید فراوان خاتم و گسترش رشته خاتم کاری در روستای شیخ شبان این استان، این روستا را به یکی از قطب های تولید خاتم در کشور تبدیل کرده است، روستای شیخ شبان با داشتن چندین کارگاه خاتم کاری و بیش از 400 استاد خاتم کار مهد خاتم استان است، خاتم شیخ شبان شهرت ملی و جهانی دارد.

بهون یا سیاه چادر

بهون یا سیاه چادر نوعی دست بافته عشایر و بختیاری ها است که از موی باز سیاه بز بافته می شود و بیشتر جنبه خودمصرفی دارد. پس از تبدیل موی بز به نخ قطعاتی با عرض نیم تا یک متر و طول شش تا شانزده متر به نام لت بافته می شود پس از اتصال لت ها کنار هم این دست بافته به عنوان سیاه چادر استفاده می شود. اغلب سیاه چادر به منطور سکونت عشایر بختیاری در ییلاقات و قشلاقات استفاده می شود. اگرچه مانند سابق این صنعت دستی توسط عشایر استفاده نمی شود اما اقامتگاه های بومگردی و مسافران خارجی از متقاضیان جدید این صنعت دستی محسوب می شوند.

گیوه دوزی

صنعت گیوه دوزی در این استان که بیشتر هنر مردان بختیاری است، سابقه ای بسیار طولانی دارد و چه بسا از لحاظ تاریخی به زمان حضور نخستین قوم بختیاری در این استان باز گردد.

در گذشته نه چندان دور گیوه دوزی 4 رشته هنری تخت کشی، دوال کشی، رویه بافی و گیوه دوزی(مونتاژ) را شامل می شد اما در حال حاضر در شهرکرد و بروجن تعداد معدودی کارگاه گیوه دوزی و رویه بافی فعالیت دارند.

اکنون با وجود تولید بسیار زیاد کفش های صنعتی، گیوه دوزی فراموش نشده است و صنعتگران و هنرمندان توانایی در استان چهارمحال و بختیاری به فعالیت در این رشته مشغول اند. در استان چهارمحال و بختیاری هنرمندان بسیار ماهری از شهرستان های شهرکرد و بروجن نظیر رمضانعلی رزازی، محمود رفیعیان در رشته گیوه دوزی سرگرم فعالیت اند.

حجاری

سنگ تراشی ، حکاکی روی سنگ ، احجام سنگی و .... از هنرهای سنتی وبومی استان است که مرکزیت آن در هفشجان و شهرکرد است . انواع صنایع دستی و هنری متظرفه که چند دهه گذشته به صورت استاد شاگردی و آموزشهای کاربردی وارد استان شده است می توان به نگارگری ، تذهیب ، قلمکارسازی ، قلمزنی برروی فلزات ، معرق چوب ، منبت چوب ، ملیله کاری ، ساخت طلا و جواهر ، سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی ، سرمه دوزی و .... که خوشبختانه توانسته اند مخاطبان خوب را دارا باشد.

نمکدان(تی یر)

نمکدان بافی گونه ای خاص از صنایع دستی عشایر استان چهارمحال و بختیاری است که برای حمل ونقل و نگهداری نمک درشت یا سائیده مورد استفاده قرار می گیرد که قسمت رویه آن به صورت فرش و قسمت زیرین آن به صورت جاجیم بافته می شود. و به شکل کیسه با دهانه تنگ بافته می شود.

سفره بافی

کی دیگر از صنایع دستی کاربُردی – تزیینی ایران ” سفره بافی یا سفره آردی ” نام دارد. این محصول جزء بافته های داری و جزء صنایع دستی عشایری استان چهار محال و بختیاری قرار دارد. این نوع بافته صرفاً جنبه خودمصرفی داشته که متأسفانه با استفاده از سایر کالاهای صنعتی مشابه این محصول کمتر مورد استفاده قرار می گیرد. این فرآورده شباهت زیادی (چه از لحاظ مصرف، چه از لحاظ روش تولید و مواد اولیه) با سفره کُردی در استان خراسان شمالی دارد.
پشم و نخ پنبه ای از مواد اولیه اصلی این دستبافته می باشد. این فرآورده به ابعاد ۱۴۰×۱۰۰ سانتی متر بافته می شود و کاربّرد آن در هنگام پخت نان عشایری مرسوم به فطیر یا نان تابه ای است. و آن هنگامی که خمیر آرد را چانه می کنند و این سفره از ریختن آرد بر روی زمین که در فرهنگ مسلمانان کاری مذموم است جلوگیری می کند.

وریس بافی

وریس نوارهای0 پهن به عرض پنج تا 15 سانتی متر هستند، که کار اصلی آن ها بار حیوانات و همچنین برای استقرار بهون یا سیاه چادر مورد استفاده قرار می گیرد.
منطقه چهارمحال و بختياري-روش بافت وریس به صورت کارتی بافی یا دوال بافی است، بدین صورت که دار به طول دلخواه را بر روی زمین چله کشی کرده و همزمان از صفحات چهارگوش چرمی یا فلزی که دوال نام دارد، نخ های تار را عبور می دهند. بافنده پس از انجام مراحل فوق بافت را آغاز می کند و در این بافته دوال ها کار دهانه بافت را انجام می دهند و هرچقدر بافت وریس عریض تر و ریزتر باشد تعداد دوال ها بیشتر خواهد بود. پس از عبوردادن نخ ها از لابه لای تارها با استفاده از وسیله ساده ای به نام دفه، تار و پود را به یکدیگر جفت می کنند. در بافت وریس معمولا از نقوش هندسی، ماری و جانوری استفاده می شود. رنگ های بکار رفته در وریس معمولا از تنوع پنج رنگ تشکیل شده که رنگ های اصلی رنگ قالب بافت وریس را انجام می دهند.

سخن آخر

قابل ذکر است که صنایع دستی استان چهارمحال و بختیاری برگرفته از ذوق و هنر اصیل مردم بومی این استان می باشد. به این استان زیبا سفر کنید و از دیدن صنایع دستی این استان لذت ببرید.

هنر نقاشی روی سفال