یکی از آئـین های کهن پـیش از نوروز و ارزشمند در ایران، یاد کردن از اموات است که به این مناسبت پنجشنبه یا جمعه آخر سال مردم به زیارت اهل قبور می روند. باز هم سال رو به پایان است، صحبت از نو شدن و خانه تکانی این روزها بین مردم بسیار فراوان است، اما موضوعی که در جمعه آخر سال همیشه در ذهن مردم تداعی می کند سرکشی به قبور اموات است. خوشبختانه ایرانیان رسم و رسوم زیادی دارند که بسیاری از آنها مشکل گشا و ارزشمند هستند، یاد از دست رفتگان در جمعه آخر سال هم یکی از این آیین هاست.
اعتقاد زرتشتیان برای پنجشنبه آخر سال
زردشـتیان معـتـقدند که : " روان و فروهر مردگان، هیچ گاه کسی را که بوی تعلق داشت فراموش نمی کند و هر سال هنگام جشن فروردین به خانه و کاشانه خود برمی گردند ". در روزهای پنجشنبه، از جمله رسم ها، تهیه کردن غذا، آیـینی مذهبی بوده، ابوریحان می نویسد: ... و گبرکان در این پنج روز خورش و شراب نهند، روان های مردگان را و همی گویند، که جان مرده بیاید و آن غذا گیرد. غذا پختن و بر مزار مردگان بردن در قرن چهارم رسم بوده است؛ از خوارزم تا فارس : خوارزمیان پنج روز آخر اسفند و پنج روز دیگری که در پی آن است و ملحق به این ماه مانند اهالی فارس، در روزهای فروردگان برای ارواح مردگان در گورستان غذا می گذارند.
یکی از صورت های برجا ماندهً این رسم، در شهر و روستا، به گورستان رفتن " پنجشنبه آخر سال " است، به ویژه خانواده هایی که در طول سال عضوی را از دست داده اند. رفتن به زیارتگاه ها و " زیارت اهل قبور "، در پنجشنبه و نیز، روز پـیش از نوروز و بامداد نخستین روز سال رسمی عام است. در این روز، خانواده ها خوراک ( پلو خورش )، نان، حلوا و خرما بر مزار نزدیکان می گذارند و بر مزار تازه گذشتگان شمع، یا چراغ روشن می کنند.
آرامش پس از رفع دلتنگی
حاضر شدن بر سر مزار اموات و شهیدان در بین ما ایرانی ها جایگاه شایسته ای دارد و به خصوص این حضور، در شب جمعه آخر هر سال بسیار جا افتاده و به عنوان یک رسم و سنتی پسندیده، برای همه اقشار جامعه محسوب می شود تا جایی که در شهرهای بزرگ در این شب و روز، مقررات ویژه ترافیکی وضع می شود و برنامه ریزی برای حضور در قبرستان شهر و چگونگی برنامه های آن و توزیع خیرات در آنجا، وقت زیادی از خانواده ها را به خود اختصاص می دهد.
زیارت اهل قبور و ارواح در گذشتگان در مناسبت ها و یا زمان هایی خاص، مثل آخر هفته و پنجشنبه آخر سال به عنوان یک پدیده اجتماعی موجب تلطیف روحیه، نرمی قلب و صفای باطن افراد می شود و انس و الفت نسبت به بازماندگان را افزایش می دهد. در اعتقادات عامه مردم مسلمان است که شب جمعه آخر سال به عبارتی پنجشنبه آخر سال، اهل قبور و ارواح مردگان باید زیارت شوند و آنان در این شب ها بیدار و منتظر و بر بام خانه های خود در آمده تا که بازماندگان به نام آنان نذور و خیرات دهند و همچنان نیز مرسوم است.
خیرات در پنجشنبه آخر سال
در قدیم الایام، بعضی اعتقاد داشتند که باید از خانه ها بوی حلوا بیاید و بنابراین برای خیرات، بهترین چیز را حلوا می دانستند و معمولاً تا هنگام غروب آفتاب آن را خیرات می کردند. البته به جز حلوا، خرما، میوه، نان و ماست را در نظر داشتند. در این روز، خانواده ها خوراک "پلو خورش"، نان، حلوا و خرما بر مزار نزدیکان می گذارند و در برخی از شهرهای ایران، روز پیش از عید، خانواده های عزادار، از خویشان و نزدیکان با غذا و حلوا پذیرایی می کنند و در سر مزار جمع می شوند و نیز رسم است که ایرانیان شیعه، در موقع سال تحویل، به زیارت قبر امامان و امامزادگان می روند.
توجه خاص شیعیان به در گذشتگان
مسلمانان و به ویژه شیعیان هم توجهی خاصی به درگذشتگان داشتند که برمبنای آن نه تنها باید به مسائل مادی نظیر خانه تکانی و نظافت ظاهری امور، رفت و روب و داشتن نگاه بازنگرانه به کارها توجه شود بلکه باید به این قضیه نگاه معنوی هم داشت. در میان مسلمانان به ویژه شیعیان تنها در ایام پنجشنبه و جمعه آخر سال به اموات توجه نمی شود بلکه بر اساس آیات قرآن، احادیث و کلام حضرات معصوم گفته شده همواره باید به فکر درگذشتگان از خویشاوندان و پدر و مادر خود باشیم. پیامبر اکرم(ص) تاکید می کردند که برای مردگان خود هدیه بفرستید، سوال کردند منظور از هدیه چیست، گفتند انجام دعا، نیایش، صدقه و کار خیر برای پدر و مادر و ذوی الحقوق همچنین در احادیث آمده هر جمعه ارواح مؤمنین، والدین و خویشاوندان به آسمان دنیا باز می گردد و در مقابل منازل خود می آیند و فریاد می زنند و از خانواده هایشان می خواهند با درهمی یا قرص نانی به آنها کمک کنند، زیرا وقتی فردی به دنیای دیگری منتقل می شود، در عالم برزخ دارای محدودیت هایی است پس وظیفه ما است که همواره به فکر خویشاوندان باشیم.
خانه تکانی مدفن اهل قبور
بازماندگان در این روز با حضور بر سر قبور بستگان و آشنایان خویش با غبارروبی و تمیز کردن اطراف قبرها به نوعی مدفن همیشگی آنها را خانه تکانی می کنند و گاه شمع یا چراغی در کنار قبر روشن می کنند تا شب پایان سال برای آنها تاریک نباشد. چیدن میوه و شیرینی و گاه هفت سین بر روی قبور نشانه های زندگی را در قبرستان زنده می کند و پیوند همیشگی مرگ و زندگی را به یاد می آورد که مردگان از یاد نرفته اند. ایرانیان باستان نیز چنین رسمی داشتند در مناسبت هایی بازماندگان یاد و خاطره درگذشتگان را گرامی می داشتند، یکی از این گونه مناسبت ها در روزهای "پنجه" بوده و بدین معنی که یک روز از پنج روز پایان سال را به بزرگداشت درگذشتگان اختصاص داده و اعتقاد داشتند که فروهر نیاکان(روح درگذشتگان) در چنین روزی انتظار بازماندگان را می کشند و به اصطلاح چشم به راه هستند. به همین منظور مردم در محل دفن اجساد درگذشتگان خود دور هم جمع شده و با تقسیم انواع خوردنی و پاشیدن آب، روان مردگان خود را شاد می ساختند.
سخن آخر
زیارت اهل قبور با رواج اسلام در بین ایرانیان همچنان ادامه یافت و رنگ و بوی اسلامی به خود گرفت و ایرانیان همان آداب را با تغییراتی در شب جمعه آخر سال تا کنون برگزار می کنند. پنجشنبه است همان روزی که دل می گیرد و اشک در چشمان جاری روزی که دل دلتنگ می شود، برای عزیزانی که در کنار ما نیستند. پس یاد کنیم از آنان با نثار کردن فاتحه وصلوات روحشون شاد و یادشون گرامی.
آشنایی با نوروز بل، سال نو گیلانی
