آشنایی با قلمزنی، هنر حکاکی با دست بر روی فلزات

قلم زنی

قلم زنی عبارت است از ایجاد نقوش و خطوط بوسیله قلم یا ضربه چکش که بر روی اجسام فلزی چون طلا، نقره ، مس ، برنج و فولاد ایجاد می شود .

تاریخچه هنر قلم زنی

هنر قلمزنی پس از این که انسان با ساخت ابزار فلزی و کشف فلز آشنا شد به شیوه های چکش کاری سرد و گرم شروع می شود و با ساخت ابزار موردنیاز انسان شکل می گیرد. این هنر در هزاره های سوم و دوم پیش از میلاد شکل واقعی خود را باز می یابد و مظهر اوج و شکوفایی آن در ظروف طلایی و نقره ای در هزاره اول پیش از میلاد است که در اشیای کشف شده در شمال غرب، شمال و غرب ایران به چشم می خورد.

هنر قلم زنی در دوره پیش از تاریخ

به نقل از برخی منابع، قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستانشناسی به 9500 ق.م می رسد و تا قبل از هزاره 5 ق.م(کشف ذوب مس) بصورت خالص بکار رفته و از شیوه چکش کاری سرد برای شکل دادن به آن استفاده می شده. امروزه با استناد به مدارک غیرقابل انکار که از گوشه کنار ایران یافت شده،می توان شمال و مرکز ایران را جزء قدیمی ترین مراکز فلزکاری جهان و نیز فلزکاران ایران از پیشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراوانی معادن مس در ایران ، مؤید این نکته است.
با توجه به بررسي هاي پژوهشگران سابقه تاريخي اين هنر به (سكاها) مي رسد كه در حدود پنج هزار يا هفت هزار سال پيش در قفقاز زندگي مي كرده اند. از اين قوم آثار بسياري بدست آمده كه اكثر از طلا و نقره و برنز مي باشند.

هنر قلم زنی دوره اسلامی

در قرون اولیه اسلامی، اعراب كه مسلماً خود هنری نداشتند، هنر قلمزنی دوره ساسانی را مورد تقلید قرار داده و در سده های بعد در اثر علاقه هنرمندان ایرانی به مذهب و گرایش آنان به اسلام، با تأثیرپذیری از آرا و عقاید اسلام، در خلق آثار فلزی پیدا كردند و كم كم نقوش بی نطیر و طرح های بومی و اسطوره ای ایرانی جای خود را به خطوط كوفی و آیات و احادیث داد. در دوره سامانیان هنر قلمزنی در اثر تبادلات تجاری به سایر ممالك اسلامی راه یافت.

اشیای قلمزنی شده دوران دیلمیان در موزه های ایران از جمله آثار معروف این دوره است. از سده های اولیه تا قرون سوم و چهارم قمری اشیای فلزی در ایران به سبك زمان ساسانی ساخته می شد. مكتب قلمزنی خراسان در سد? چهارم قمری شكل گرفت و در دورة سلجوقی به اوج كمال خود رسید.

انواع سبک های قلم زنی

• برجسته کاری

در این نوع قلم زنی ابتدا پشت کار را قیر کرده، سپس طرح را روی کار کاربن می کنند و با استفاده از قلم نیم بر طرح را تثبیت می کنند. پس از تثبیت طرح، قیر را از پشت کار خارج کرده و این بار سطح پردازش شده را قیر اندود کرده و توسط قلم هایی که عبارت اند از قوشه، کف رو، کف تخت و... ظرف را برجسته می کنند.

خطوط نیم بر شده در پشت کار، راهنمای عمل قلم زنی است. پس از اینکه عمل برجسته کاری صورت گرفت، مجددا قیر را به سمت اولیه برگردانده و در این مرحله روسازی و زمینه کردن کار انجام می شود.

• نیمه برجسته کاری

در این قلم زنی به جای استفاده از قلم های برجسته کاری از قلم های معمولی استفاده می شود و به جای این که کار را از پشت برجسته کنند، از طرف مقابل آن قدر زمینه را پایین می برند که سطح پردازش شده نمایان شود.

• ریزه قلم زنی

در این روش، کار پس از قیر شدن طراحی شده و سپس نیم بر و روسازی و زمینه می شود که دارای برجستگی نیست و بیشتر از طرح های گل و مرغ اسلیمی و... استفاده می شود.

• حکاکی

در این روش کار، به جای استفاده از چند قلم تنها از یک قلم استفاده شده و این قلم، عمل قلم زنی را انجام می دهد. در واقع در این نوع قلم زنی، با استفاده از قلم تیزی گوشت فلز کنده می شود.

• مشبک کاری

در این روش به جای اینکه مثل ریزه قلم زنی زمینه بزنند یا مثل برجسته کاری زمینه را بخوابانند، زمینه را از سطح فلز جدا می کنند. از این روش معمولا در قدیم در ساخت چراغ های فانوسی و محل هایی که قرار است از آن ها آب عبور کند استفاده می شد.​​​​​​​

برخی از استادان هنر قلمزنی را بشناسیم