تنبور نام باستانی سازهای مضرابی خانوادۀ دوتار و از سازهای قدیمی ایران و ساز آیینی و مذهبی سلسله یارسان در غرب ایران است. تنبور از معدود سازهای رایج در ایران است که مقدس شمرده می شود. حوزه اصلی رواج تنبور، استان کرمانشاه، به ویژه دو منطقه گوران و صحنه و بخش هایی از استان لرستان است. تنبور از خانواده سازهای زهی مضرابی (زخم های) مقید است که با انگشتان دست نواخته می شود و در رده ِ بندی سازها در گروه زه صداهای مضرابی قرار می گیرد.
تاریخچه ساز تنبور
تنبور یکی از قدیمی ترین سازهای ایران است که جنبه عرفانی و مقامی دارد. این ساز از ۱۳ الی ۱۴ پرده تشکیل و ۲ الی ۳ سیم دارد. جنس کاسه و صفحهٔ آن از چوب توت و دسته اش از چوب گردو می باشد. تنبور در مناطق پارسان نشین دارای تقدسی خاص است چنانچه نوازندگان قبل از شروع و در خاتمه دستانش را می بوسند. اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نهصده شاه خوشین بوده و از آن زمان تاکنون در جای جای ایران، تنبور را ساز شاه خوشینی نیز نامیده اند.این ساز قدمتی ۶۰۰۰ ساله دارد .
تنبور کهن ترین ساز زهی زخمه ای است، به این معنا که " اولین سازی می باشد که دسته ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته است."
در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام های مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام های حقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه سرایی است. به طور مثال اگر نوازنده ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به طور یقین یکسان در نمی آید. یکی از خصوصیت های مقام های تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملاً می تواند از یک مقام به دیگر مقام ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی بازگردد.
شهرستان دالاهو در ۲۲ دی ۱۳۹۹ به عنوان شهر ملی تنبور در کشور ایران از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی معرفی شد. ثبت ملی دالاهو به عنوان شهر تنبور در حوزهٔ صنایع دستی و ساخت این ساز بوده و نه مقام های موسیقی آن. در شهرستان دالاهو علاوه بر وجود خانه تنبور ، ۱۵۸ کارگاه ساخت تنبور وجود دارد که برخی از آن ها قدمت دیرینه ای دارند.
انواع نام های ساز تنبور و اجزای آن
تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز از نام هایی که اسن که تنبور با آن شناخته می شود. نواختن این ساز با شکل های مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد.
تنبور براساس شکل ظاهری دو نوع است؛ تنبور کاسه ای که یک تیکه است و تنبور چمنی که همان ترکه ای است و کاسه آن از تکه های چوب درست شده است. این نوع مزیتی که برنوع اول دارد این است که هم ساخت آن راحت تر است و هم تعمیر آن.
قسمت های مختلف تنبور
تنبور از قسمت های مختلفی تشکیل شده است که عبارتند از:
کاسه
همان قسمت پایین تنبور که خود دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسهٔ این ساز را عموماً از چوب توت می سازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.
دسته
قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است که در صدا تاثیر زیادی دارد.
صفحه
قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف می باشد، صفحة نازکی است از چوب درخت گردو که بر روی دهانه کاسه قرار می گیرد و در وسط و یا در کنار صفحه حدود ۷ تا ۱۲ سوراخِ ۲ تا ۳ میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.
دستان
۱۳ تا ۱۴ دستان در تنبور وجود دارد که در محل های معیّن بر دسته بسته می شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستان ها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستانها متغیر است.
خرک
خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردوست که سیم به آن وصل می شود و روی صفحه سیم گیر قرار می گیرد. در برخی از سازهای جدید سیم گیر کار خرک را می کند.
سیم گیر
به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل می کنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را بدان گره می زنند و تا انتهای دسته می کشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیم گیر را انجام می دهد.
گوشی
همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده می کنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشی ها) ندارد و گوشی هایش مستقیماً در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.
سیم گیر بالا
برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است. شیطانک ، که قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن عبور داده شده به گوشی گره می خورند. شیطانک در حدود ۱۵ سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می شود.
پرده
نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده می گویند. تنبور از قدیم دارای ۲ سیم بوده که اکنون آن را از ۲ سیم به یک سیم ارتقاء داده اند.
سیم
دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم ها از یک سو به سیم گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشی ها پیچیده می شوند.تنبور سازی است محلی و سنتی از خطۀ کردستان و کرمانشاه.
شیوه کوک تنبور
امروزه نت دوی دیاپازن بعنوان مینای صداهای موسیقی در سازها محسوب میشود که ریشه در سازهای شاخص موسیقی ایرانی دارد. به همین دلیل صدای سازهای ایرانی بخاطر مبالغه در زیرشدن از اعتدال خارج میشود و اکثر صداها خشک و بدون طنین شده و از حالت اصلی خود خارج میشود. مبنای صداهای موسیقی نت در گذشته چه درموسیقی ایرانی و چه در موسقی جهانی، لا بوده است. تا به حال این امر در تنبور مراعات شده یعنی دست باز یا مطابق دو سیم اول که سیمهای اصلی تنبور به شمار میروند ، معمولاً با نت لا برابر است.
صدای تنبور در آثار معاصر
تنبور در آثار بعضی از معاصرین غیر ایرانی اینگونه عنوان شده است که: صدایی تیز و فلزی دارد و می توان خیلی ظریف نواخته شود این ساز بدنه ی کوچک گلابی شکل با یک گردن دراز دارد، اجزا آن بدون میخ به هم متصل شده دارای چند گوشی و چند سیم نازک می باشد.
آشنایی با ساز دو تار و ویژگی هایش
