آشنایی با صنایع دستی استان هرمزگان

استان هرمزگان در جنوب ایران قرار دارد و فرهنگ ریشه دار و قدیمی آن در کنار آداب و رسومی خاص مورد توجه بسیاری از تاریخ شناسان است. هرمزگان جایگاه ویژه ای در صنایع دستی ایران دارد و بیشتر تولیدات آن نیز توسط زنان منطقه انجام می شود. می توان گفت دست سازه های این استان با زیبایی و طراحی چشم نواز بیشتر جنبه مصرف محلی دارد و معمولا فصلی است. برای آشنایی بیشتر با صنایع دستی هرمزگان خواندن این متن را از دست ندهید

هر چند که اجرای طرح های مصوب به همراه تنوع ارگان ها و سازمان هایی که به صورت موازی در امر صنایع دستی عمل می کنند اشکالات مهم و بعضا جبران ناپذیری را به همراه داشته است لیکن بحمدالله با تصویب تغییر شرکت سهامی صنایع دستی به سازمان صنایع دستی، یکپارچگی بیشتر و نتایج بس مفیدتری را در آینده شاهد خواهیم بود.

در هر صورت در برنامه پنج ساله سوم توسعه، این مدیریت اقدامات بسیاری را در بخش های مختلف آموزش، تحقیق و توسعه رشته های رو به زوال، توسعه مراکز آموزشی، توسعه رشته های آموزشی، اعطای مجوزهای لازم و تسهیلات و بسیاری اقدامات جدی و زیربنایی دیگر به انجام رسانیده است که به صورت مدون در گزارش پیوست مراتب طرح شده و دلایل عدم و عدم تحقق اهداف پیش بینی شده مورد بررسی قرار گرفته است.

صنایع دستی بومی

در استان هرمزگان صنایع دستی بومی از جایگاهی ویژه در فرهنگ و سنت های مردم برخوردار می باشد. بعنوان مثال رودوزیهای سنتی که از جمله مهمترین رشته های صنایع دستی این منطقه است. جز لاینفک پوشش بومی زنان و دختران منطقه می باشد و یا نوعی حصیر به نام «تک» در نواحی روستایی هم بعنوان زیرانداز و هم بعنوان بخشی از پوشش سقف خانه ها مورد استفاده قرار می گیرد.

نکته دیگر اینکه با درنظرداشتن موقعیت مرزی استان و رویارویی ساکنان مدرسه با فرهنگ های بیگانه، محفوظ ماندن این جایگاه و استفاده از صنایع دستی بویژه در پوشش خانم ها بسیار ارزشمند است و حاکی از توجه و عنایت مردم استان به اینگونه صنایع و حفظ نمادهای سنتی و بومی منطقه می باشد.

هرمزگان دارای ۴۵ رشته صنایع دستی فعال

شک بافی ،خوس بافی، حضایه بافی، لباس محلی، حصیر بافی (سبد بافی - سواس بافی)، سفالگری سنتی، جهله سازی، رودوزی های سنتی {گلابتون دوزی (کمه زنی)، خوس دوزی، بادله دوزی، شک دوزی، سوزن دوزی ، برقع دوزی، صنایع دستی دریایی، لنج سازی تزئینی، ساز سازی (بربط سازی – دهل ، پیپه وکسر) از صنایع سنتی استان هرمزگان است.

مجموعه هنرهای اصیل، بومی و مردمی هر استانی ریشه های عمیق و استوار در اعتقادات آداب، عادات، رسوم، سنن و در مجموع فرهنگ معنوی جامعه دارد ‏و نمایشگر فرهنگ و تمدن اقوام بوده اند و صنعتگران به عنوان خالق این هنرها از عمق جان در تولید اثر نقش آفرینی می کنند.

این صنایع هم میراث های فرهنگی و هنری که در طول قرون گذشته نسل به نسل به ما و سپس به آیندگان منتقل می شود بنابراین دارای ارزش مادی و معنوی بوده و نیازمند بهادادن به گونه صنایع که با سختی و دسترنج صنعتگران بوجود می آید.

از سوی دیگر صنایع دستی از جمله ابزارهایی است که با بها دادن به آن می توان گام های موثری در حوزه ی اقتصادی برداشت، به طوری که می تواند به عنوان یکی از موانع صادرات غیرضروری نفت، زمینه های رشد اقتصادی را در کشور فراهم کند ازهمین رو توجه به فراهم کردن امکاناتی که تولید صنایع دستی را افزایش دهد، بسیار اهمیت دارد.

محصولات سفالی

تولیدات سفالگران مینابی عمدتاً ظروف سفالی می باشد که از آن جمله اند: نوعی کوزه آب به نام «جهله» انواع گلدان، قلیان، سرقلیان، اسفندسوز در باز و قفسی «گشته سوز» این ظروف سفالی بیشتر توسط ساکنین نواحی روستایی مورد استفاده قرار می گیرد.

سفال در بیشتر مناطق ایران تولید می شود و میناب استان هرمزگان نیز یکی از قطب های سفالگری است. محصولات سفالگری در میناب عبارتند از: نوعی کوزه آب به نام «جهله»، انواع گلدان، قلیان، سرقلیان، اسفندسوز درباز و قفسی و... .

گلابتون دوزی

تاریخچه هنر گلابتون دوزی در استان هرمزگان به دوره هخامنشیان برمی گردد که یکی از معروف ترین و مهم ترین رشته های صنایع دستی این استان است و از اجزاء اصلی پوشش بومی دختران و زنان به شمار می رود. گلابتون دوزی نوعی رودوزی سنتی است که جنبه تزئینی دارد.

این هنر در گذشته از نخ های ابریشمی با روکش طلا یا نقره روی پارچه های ماهوت، اطلس، مخمل، پشم، کرباس و مخمل با نقش های ترنج، محرابی، بازوبندی، ختایی، اسلیمی و محرماتی تزیین می شد ولی در حال حاضر با نخ طبیعی گلابتون که روکش فلزی زرد و سفیدی دارد و معمولا روی لباس، یقه، آستین، پیراهن و لبه آستین دوخته می شود.

حصیر بافی

محصولات حصیری مشتمل بر سجاده حصیری، بادبزن، نوعی سبد حصیری گرد و دردار بلند جهت نگهداری البسه، نوعی زیرانداز به نام «تک» که در نواحی روستایی به منظور پوشاندن سقف خانه ها نیز مورد استفاده قرار می گیرد، درپوش کوزه، نوعی سینی گرد و بزرگ به نام «سپ»، «دمکش»، گلدان حصیری، ظرف میوه، ظرف نگهداری نان «کفه».

حصیربافی هنر زنان و مردان سرزمین نخل و خرماست و از رایج ترین صنایع دستی هرمزگان. تاریخچه این هنر به قبل از هخامنشیان تعلق دارد.

هنرمندان این رشته از برگ درختان خرما، که به زبان عامه منطقه به «پیش» معروف است، وسایلی حصیری مانند زنبیل، زیرانداز، ناندان، تویزه، بل، سفره، بادبزن، جارو، سبد و کلاه را تولید می کنند و در حال حاضر این فرآورده های حصیری در روستاهای میناب، بشاگرد و بندر لنگه عرضه می شود.

خوس دوزی

خوس دوزی هنر سوزن دوزی بر روی تور یا مخمل است که با نخ خوس یا نقده که نوعی نخ پلاستیکی در رنگ های مختلف است برای تزیین پرده ، روسری و چادرهای توری، لباس های محلی، رومیزی و روتختی استفاده می شود.

نقش هایی که در خوس دوزی استفاده می شود نقش ستارگان به شکل شش پر، هشت پر و دوازده پر است. در این نوع سوزن دوزی پشت و روی پارچه معمولا یکنواخت است و بازتاب منحصربه فردی دارد.

بادله دوزی

بادله دوزی یا تلی بافی یکی از رودوزی های سنتی و صنایع دستی هرمزگان است که در لغت نامه به معنای یراق بادله به جامه دوختن یا یراق دار کردن جامه است. این نوار با پهنای پانزده سانتی متری از به هم پیوستن چند نوع زری با هم ،به صورتی که زری بزرگ در وسط و زری های کوچک در اطراف است، تولید می شود که معمولا برای تزئین کردن لبه شلوارهای زنانه استفاده می شود.

سوزن دوزی

هنر سوزن دوزی یکی دیگر از انواع رودوزی است که در بخش بشاگرد استان هرمزگان رونق دارد و به روش زنان بلوچ انجام می شود. سوزن دوزی یکی از مهم ترین شیوه های تزئین لباس است و با کوک و بخیه های رنگی روی بخش هایی از پارچه لباس طرح های فوق العاده را به نمایش درمی آورد.

قالی بافی

مناطق توليد قاليبافی در استان هرمزگان عبارتند از: بندرعباس, روستای درتوجان و بخش حاجی آباد. اغلب توليدکنندگان را عشاير اسکان يافته ايلهای افشاريه ورائينی تشکيل داده که به توليد و تهيه انواع قالی و قاليچه, رويه پشتی و چنته مشغول هستند. توليدکنندگان معمولاً پشم مورد نياز خود را از سيرجان خريداری کرده و خود به ريسيدن و رنگرزی آن اقدام می کنند. نوع گره رايج "گره فارسی" است و نقشه هايی که در بخش حاجی آباد و روستای "درتوجان" بافته می شود نقشه های افشاريه است که به نامهای بوته شاهی، ماه و ستاره ای، سه کله، خشتی، گنبدی، شکارگاه، بچه بغل، سماوری و ... معروف هستند.

خرسک بافی

نوعی از بافت فرش، که پرزهای درشت و بلندی دارد و رنگ های بافت آن از رنگ طبیعی پشم تشکیل شده است را خرسک می گویند. در این نوع فرش از پود رو استفاده نمی شود و تاروپود و پرز آن از پشم است. نقش های به کار رفته در این فرش غالبا هندسی است و درتوجان از منطقه هایی است که خرسک بافی در آن رواج دارد.

در گذشته از این محصول به عنوان روانداز استفاده می کردند اما در حال حاضر از آن به عنوان پادری استفاده می کنند.

سفر به دنیای غذاهای تند و آتشین محلی هرمزگان یکی دیگر از جذابیت های این استان است که نباید آن را از دست داد.

شیریکی پیچ

شیریکی پیچ نوعی بافت است که از لحاظ فنی بین قالی و گلیم قرار دارد و دار آن شبیه گلیم و بافت آن شبیه قالی است. ماده اولیه و اصلی آن پشم است و پود نازکش از نخ پشمی یا نخ ابریشمی است. نقش های شیریکی پیچ بسیار متنوع است چون رنگ ها و ترکیب بندی ها بیانگر اندیشه و احساسات بافنده است و از محیط، طبیعت و باورها الهام گرفته می شود. از این محصول به عنوان زیرانداز استفاده می کنند.

چادر شب بافی

چادرشب بافی یکی دیگر از صنایع اصیل و قدیمی هرمزگان است که مواد اولیه آن در گذشته از پنبه، پشم گوسفند و کرک شتر تهیه می شد و امروزه با الیاف مصنوعی تولید می شود. این محصول به دلیل آن که در شب به عنوان روانداز مورد استفاده قرار می گرفته چادر شب نام گرفته است.

از چادر شب به عنوان پوشش کمر زنان، روتختی، روبالشی، رومیزی، رختخواب، پرده و زیرانداز استفاده می شود و از انواع معروف آن می توان به کلندری و دوگردی اشاره کرد.

چنته بافی

چنته بافی با انواع بافت گلیم، جاجیم و خورجین تولید و به وسیله دارهای زمینی و توسط زنان انجام می شود. چنته نوعی کیسه، ساک و توبره است که معمولا برای نگهداری آینه، قرآن، شانه، قاشق، نخ، سوزن و لوازم خیاطی و حمل غذا در کوچ به کار می رود. نقش های آن ذهنی و هندسی است و از آن برای تزیین کپرها نیز استفاده می شود.

صنايع دستی دريايی

همه ساله به هنگام جزر و مد دريا, مقادير متنابهی از انوع صدف ها, حلزون ها و بقايای آبزيان خليج فارس در سواحل جزاير متعدد اين خليج (کيش، ابوموسی، لارک، قشم، هرمز و ...) می ريزد که توسط اهالی بومی جمع آوری شده و توسط افراد باذوق از آنها تابلو، مجسمه ها و اشياء گوناگونی توليد می شود. مواد اوليه مصرفی شامل پوسته حلزون ها، صدف ها، استخوان ماهی، گوش ماهی و مرجان است و برای اتصال قطعات انتخاب شده از چسب بی رنگ استفاده می کنند.

شَک بافی

برای تزیین لبه آستین، پیش سینه، لبه لباس ها، اطراف مقنعه و سجاده، سفره عقد و بقچه از نواری از جنس نخ پنبه به نام شک استفاده می شود. این نوار به رنگ های طلایی و نقره ای، و با ابزار هاون چوبی و قرقره درست می شود و پهنای آن بستگی به نیاز مصرف کننده داشته و از 6 میلیمتر تا 5 سانتیمتر متغیر است.

كمه دوزی

در کمه دوزی پارچه ای را روی یک دایره می پیچند و آن را محکم با طناب می بندند (شبیه به دف). سپس روی پارچه را نقاشی کرده و آن را از کمان جدا می کنند. این نقاشی را برای تزیین شلوار زنانه، پشتی، پارچه های گل دار و روكش لباس به کار می برند.

كلاه دوزی

این هنر بیش تر بین ساكنان عرب زبان هرمزگان رواج دارد. بدین ترتیب كه به وسیله قالبی ویژه پارچه را با نشاسته آغشته ساخته تا شكل بگیرد. سپس به وسیله نخ سفید ابریشمی به فاصله معین و با طرح گل های گوناگون، پارچه را به وسیله خار مانند كه از نقره نوک تیز است یا خار درخت خرما سوراخ می كردند و پیرامون آن را با ظرافت می دوختند و برای هر طرح و نقشه ای كه روی پارچه می دوختند، نامی انتخاب می كردند مانند:كلا ملباری، بوشهری، جلد ساعتی و مرغ شاه. بهترین گونه آن ها، كلاه مرغ شاه بود همه گونه های كلاه را «كلاه نجومی» می گفتند.

توربافی

از آ جا كه تور ابزار اصلی صیدماهی است. مردم محل به ویژه كسانی که از راه ماهی گیری زیست می كنند؛ به بافتن تور می پردازند. توربافی هنری ارثی و نیاكانی است كه به گونه دستی و ابتدایی رواج یافته است. در حال حاضر تور مورد نیاز صیادان توسط شیلات جنوب تامین می شود اما هنوز در برخی از آبادی ها و بندرهای هرمزگان توربافی رواج دارد.

لنج سازی

لنج ها از دیرباز به دست هنرمندان سخت كوش محلی هرمزگان ساخته شده است. درحال حاضر بیش تر قایق ها، لنج های ماهی گیری، موتور لنج های باری و مسافربری مورد استفاده مردم به دست استادكاران و كارگران قشمی و … ساخته می شوند. پیشه صنعت لنج سازی از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. مركز اولیه ساخت لنج، در جزیره قشم از جمله بافت گوران و دولاب بوده و این آبادی ها از مراكز بزرگ تولید و ساخت لنج های سنتی است. در حال حاضر بیش تر لنج ها در شهر قشم، كولقان، درگهان، رمچاه، سوزا، لافت، دولاب، گوران ساخته می شوند.
قایق ها و لنج های ساخته هرمزگان در آب های دریای پاری، بین جزیره ها و بندرهای ایران و شیخ نشین ها و حتی در سفرهای دراز به هند و آفریقا مورد استفاده قرار می گیرد بیش تر لنج های ساخته شده در جزیره قشم چه از نظر حجم، تنازو چه گونه شناور توسط استادان پس پشتی طراحی می شود. مواد نخستین و اصلی برای ساخت لنج های محلی عبارت اند از:چوب ساج، منتیگ، فینی، جنگلی و تنه درختان محلی مانند كرت، كهور، كنار و تنه درختان غیرمحلی، مانند توت و چنار.
غیر از تخته و مواد چوبی وسایل فلزی نیز مانند میخ، پیچ و مهره، در ساخت لنج به كار می روند كه در گذشته توسط اهنگران محلی شناخته می شد و بخشی از نیازها را تامین می كرده اند در حال حاضر میخ های مورد نیاز از اصفهان تهیه می شود. مواد تزیین و تقویت كننده ای كه در ساختن لنج برای استحكام و دوام و زیبایی به كار می برند می توان از پنبه آغشته به روغن كنجد و نارگیل نام برد كه در اصطلاح محلی (كلفات) گویند.
استادكاران پس از ساختن لنج ها، فتیله های پنبه ای را با روغن كنجد می آلایند و در درزهای لنج می گذارند و روی آن قیراندود می كنند تا سوراخ های لنج بسته شود و آب به درون آن رخنه نكند.
ابزار كار هنر لنج سازی سنتی عبارت اند از

• متر دستی كه با كمان و دست می چرخد و برای سوراخ كردن به كار می رود.
• تیر بر كه برای بریدن میخ و فلزهای نازک از ان استفاده می كنند.
• شباسه وسیله ای است كه كار میخ كشی را می كند.

ریسمان كار آغشته با رنگ خاك سرخ كه به عنوان متتر برای نشان كرن و اندازه گرفتن از ان استفاده می كنند.
ابزار دیگری نیز مانند: اره دستی، تینه و چكش نیز از ابزار كار اصلی است كه بیش تر این ابزار توسط آهنگران محلی ساخته می شود.

صنایع دستی معروف و شناخته شده مشهد کدامند؟