آشنایی با حرم امام علی (ع) در نجف

حرم امام علی آرامگاه امام اول شیعیان، علی بن ابی طالب است که در شهر نجف از توابع عراق قرار دارد. علی بن ابی طالب در سال ۴۰ قمری به دست عبدالرحمن بن ملجم مرادی به قتل رسید و در پشت کوفه دفن گردید که بر اساس وصیت خود، قبر او مخفی نگه داشته شد و قرن دوم هجری در عصر هارون الرشید، محل قبر علنی شد. به عقیده شیعیان، آدم و نوح هم در کنار علی بن ابی طالب دفن شده اند. همچنین جمع فراوانی از عالمان شیعه در این حرم مدفونند.

مخفی بودن قبر

امام علی(ع) در سال ۴۰ قمری به شهادت رسید و بنا به وصیتش مخفیانه دفن شد. امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و محمد بن حنفیه فرزندان آن حضرت و عبدالله بن جعفر (همسرحضرت زینب(س)) او را در غریین (نجف کنونی) به صورت پنهانی دفن کردند. دلیل دفن مخفیانه امام علی(ع) جلوگیری از اهانت بنی امیه، خوارج و دشمنان آن حضرت به قبر و بدن وی گزارش شده است، چراکه ممکن بود باعث ایجاد درگیری میان آنان و بنی هاشم، کشتار و فتنه در میان مسلمانان شود.

آشکار شدن آرامگاه علی (ع)

قبر امام علی(ع) حدود صد سال مخفی بود. پس از افول قدرت امویان، سبب اختفای قبر حضرت علی(ع) از بین رفت و زمینه برای آشکاری قبر او فراهم شد؛ اما زمان دقیق آشکار شدن قبر او مشخص نیست. برخی معتقدند بر اساس روایات متعدد و همچنین وقایع تاریخی به ویژه دیدار امام صادق(ع) با سفاح اولین خلیفه عباسی (خلافت از ۱۳۲ق تا ۱۳۶ق) در کوفه، امام صادق(ع) به احتمال قوی در همین دوران قبر حضرت علی (ع) را در نجف زیارت کرده است و در ضمن همین زیارت بوده که شیعیان نیز از محل قبر او اطلاع پیدا کرده اند.

برخی معتقدند زمان آشکار شدن قبر امام علی(ع) در زمان منصور (خلافت از ۱۳۷ - ۱۵۸ق) دومین خلیفه عباسی بوده است.^[۸] اما همگان آشکار شدن قبر امام علی(ع) را توسط امام صادق(ع) می دانند.

نقد یک روایت

روایتی تاریخی در مورد آشکار شدن قبر امام علی(ع) توسط داوود بن علی عباسی (متوفای ۱۳۳ق) عموی سفاح و منصور عباسی، از والیان عباسیان در مدینه در کتاب های متعددی نقل شده است. فرطوسی مدعی است در این روایت اشتباهی رخ داده است. او در کتاب تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع) اصل واقعه را صحیح دانسته اما گفته است آن کسی که صندوق را برای اولین بار بر روی قبر امام علی(ع) قرار داده، شخصی به نام داوود عباسی از شخصیت های عباسی بوده که در حدود سال ۲۷۳ هجری در کوفه زندگی می کرده است.^[۱۲] او معتقد است در هیچ یک از منابع قدیمی چنین مطلبی اشاره نشده است و فقط کتاب های جدید دچار این اشتباه شده اند.

البته برخی مانند حکیم در کتاب المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، روایت اینکه فردی با نام داوود بن علی عباسی صندوقی چوبی بر قبر حضرت علی(ع) قرار داد، را مخدوش می داند؛ چراکه داوود بن علی عباسی در سال ۱۳۳ قمری فوت کرده است.

فضیلت زیارت امام علی(ع)

صفوان جمال نقل کرده است که با امام صادق(ع) به کوفه رسیدیم؛ امام فرمود: اینجا حرم جدم امیرالمؤمنین(ع) است. سپس به سوی آن حرکت کرد و به من فرمود: قدم هایت را کوتاه بردار و سرت را پایین بیانداز؛ زیرا برای هر قدمی، برای تو صد هزار حسنه نوشته می شود و صد هزار کار بد از تو پاک می گردد و صد هزار درجه بالا برده می شود و صد هزار خواسته ات برآورده می شود و پاداش صدیق و شهید برای تو ثبت می گردد.

علاوه بر این روایت، روایات متعدد دیگری نیز نقل شده است که چند نمونه از آنها به شرح ذیل است:

• پیامبر(ص): کسی که من یا علی(ع) را زنده یا مرده، زیارت کند، خداوند نیز او را روز قیامت ملاقات می کند و گناهانش را می آمرزد.
• پیامبر(ص): کسی که من و علی(ع) و فرزندانش را در حیات یا بعد از از دنیا رفتن زیارت کند، ضمانت می کنم که روز قیامت او را از سختی ها و مشکلات رها کنم و او را همراه خود و در مقام خود قرار خواهم داد.
• امام صادق(ع): هنگام دعای زائر امیرالمؤمنین(ع)، درهای آسمان باز می شود.

تاریخچه ساخت و توسعه حرم امام علی (ع) نجف

پس از آشکار شدن محل قبر امام علی (ع)، مرقد علوی به نام حرم حیدریه در سال ۱۷۱ قمری به دستور هارون الرشید ساخته شد. تا حدود چند دهه گذشته در زیر طاق نزدیک به قبر نقش بدیعی از مردی که تیر و کمان به دست داشت و آهویی در مقابلش قرار داشت جلب توجه می کرد.

در سال ۱۳۲۳ خورشیدی این نگاره زیبا از جای خود برداشته شد و به گنجینه حرم منتقل شد. عمارت نخست آستانه حیدریه چهار در داشت و ضریح حرم امام علی (ع) به رنگ سفید بود. در حرم حیدریه هم چنین گنبدی از گل سرخ که بالای آن علامت سبزی قرار داشت نصب بود. عمارت دوم توسط یکی از اصحاب امام کاظم (ع)، عمر بن یحیی بنا شد. بعد از به قدرت رسیدن داعی صغیر یکی از نوادگان زید فرزند امام زین العابدین، ساخت عمارت سوم آستانه در نهایت عظمت و شکوه آغاز شد. عمارت سوم ۷۰ طاق داشت. پس از سوختن تزئینات حرم و خسارت های بسیار در آتش سوزی در سال ۷۶۰ مجددا تجدید بنا شد.

پس از آن زیور آرایی حرم امام علی (ع) را جمع کثیری از شاهان و شیعیان کامل کردند. بعد از به قدرت رسیدن خاندان صفویه، شاه اسماعیل صفوی تعمیرات آستانه علوی را در سال ۹۱۴ هجری قمری آغاز کرد. صحن حرم مطهر با مهندسی و طرح شیخ بهایی تکمیل شد و هدیه ها و نوسازی ها و آراستن ها در دوران صفویه بی کم و کاست و بی گسستگی ادامه یافت. همچنین شاه اسماعیل در سفرش به بغداد و بازدید از حرم امام علی (ع) هدایای گران بهایی به خزانه آستانه علوی در سال ۹۱۴ هجری پیشکش کرد. اسماعیل اول حرم مطهر را با فرش های ابریشمی فرش کرد و چراغواره هایی برای روشنایی و ۶ صندوق خاتم در حرم قرار داد.

در سال ۱۱۵۶ هجری قمری به دستور نادر شاه افشار کاشی های سبز رنگ صحن حرم را با کاشی های از جنس طلا تعویض کردند. نادر شاه هزینه ای زیاد برای تعمیر آستانه صرف کرد و هدایایی به خزانه علوی اهدا کرد که بیشترشان همچنان در خزانه باقی مانده اند. در زمان نادر شاه هم چنین گنبد آستانه با گنبدی زرین تعویض شد و تاریخش با طلا در روی کتیبه طلای ایوان آستانه نگاشته شد.

کاشی کاری ایوان العلمای کنار رواق از جمله آثار نادرشاه است که به مقام العلما معروف می باشد. در این مکان بسیاری از عالمان شیعه و بعضی از بزرگان خاندان صفوی به خاک سپرده شده اند. در سال ۱۲۱۱ هجری قمری ضریح نقره توسط آغا محمد خان قاجار به آستانه علوی تقدیم شد. همچنین به فرمان وزیر محمد شاه، عباس قلی خان ضریحی دیگر از جنس نقره در سال ۱۲۶۲ قمری به مرقد امام علی (ع) اهدا شد. امروزه مجموعه صحن حرم که از آثار دوران صفویه است و حرم که از آثار دوران آل بویه می باشد، از شاهکار های معماری اسلامی در دنیا به شمار می رود.

بنای کنونی حرم مطهر امام علی (ع) در نجف

آخرین تعمیرات بنای کنونی حرم امام علی (ع)، در سال ۱۳۷۰ قمری – ۱۳۳۲ خورشیدی انجام گرفت. درباره مدفونان حرم امام علی (ع) در حال حاضر در میان صحن بسیار بزرگ حرم مرقد امام علی (ع) و آدم و حضرت نوح قرار گرفته است. در قسمت رواق غربی سید علی حسینی حائری، شیخ عبدالحسین بغدادی، شیخ جعفر شوشتری و سید محمود حکیم به خاک سپرده شده اند. قبر های سید اسماعیل سدهی اصفهانی و سید محسن جلالی حائری در قسمت صحن و مزار ملا احمد نراقی، ملا صدرا و سید علی داماد در ایوان علما قرار گرفته است.

همچنین مقدس اردبیلی در گلدسته جنوبی و سید مصطفی خمینی، نصرالله بنی صدر، محمد حسین غروی اصفهانی و آغا محمد خان قاجار در گلدسته شمالی مدفون شده اند. تعدادی از اشخاص بزرگ مثل ضیاء الدین عراقی، میرزا حسن یزدی، شیخ انصاری، محمد جواد بلاغی، شیخ عباس قمی، محمد کاظم شیرازی، میرزای شیرازی، میرزا ابوالحسن مشکینی، سید محمد کاظم یزدی، آخوند خراسانی و سید عبدالهادی شیرازی در حجره های حرم امام علی (ع) به خاک سپرده شده اند.

تقریبا در وسط صحن روضه حرم به شکل مربعی به ضلع ۱۳ متر قرار گرفته است. درون این روضه که دو گنبد روی آن واقع شده است ضریح قرار دارد. ضریح کنونی توسط سید طاهر سیف الدین، پیشوای طایفه بهره های هند به حرم مطهر اهدا شده است. در این ضریح ۵۵۲ هزار گرم طلا و ۱۰ میلیون گرم نقره به کار رفته است. رواق کنونی روضه که ضریح امیر المومنین را از چهار طرف در بر گرفته است دارای ۵ در است.

ایوان های زیبای حرم

رواق خاوری که به صورت مستطیل است دری دارد که به ایوان طلا باز می شود. این ایوان در خاور حرم واقع شده است و دیوارهایش تماما از طلا است. فضای داخلی، صحن حرم می باشد که مکانی برای برگزاری نماز اموات، نماز جماعت و نماز عید است. ایوان های متعددی در صحن حرم در جهت های مختلف قرار گرفته اند که شامل ایوان میزاب الذهب یا ناودان طلا، ایوان طلا که دو مناره دارد و نوشته های فارسی روی آن ثبت شده، ایوان جنوبی معروف به باب الطوسی، ایوان شمالی و ایوان العلماء می باشد.

در قسمت میانی ایوان طلا در کنار درب ورودی به رواق، شعر های قصیده فارسی با حروف طلا در وصف و ستایش حضرت امیر المومنین به خط محمد جعفر اصفهانی در تاریخ ۱۱۵۶ هجری قمری از سروده ها و اشعار عرفی شیرازی نوشته شده است. ایوان طلای آستانه در قسمت شمال و جنوب دارای کفشداری یا کفش کن می باشد که به صحن می انجامد. این ایوان طلایی بدون سقف است و به همین دلیل در میان سایر ایوان ها یگانه است.

گنبد های حرم مطهر

گنبد حرم امام علی (ع) در حال حاضر به بلندی ۲۳.۵ متر و به قطر ۱۳.۵ متر بوده و از درون آراسته به کاشی معرق و به شکل نیم دایره می باشد. همچون سایر بخش های طلاکاری حرم امام علی (ع)، قطعات طلاکاری شده گنبد حرم ۳۴۲۶ عدد بوده و برای هر قطعه ۸ مثقال طلای ناب استفاده شده است. زیبایی نمای بیرونی حرم مطهر در میان حرم ها و مسجد های دنیا بی نظیر می باشد.

گلدسته های پرشکوه و دیدنی

گلدسته های زرین حرم در شمال و جنوب ایوان طلا و به ارتفاع ۳۵ متر قرار گرفته اند. گلدسته های مرقد امام علی (ع) در سال ۱۲۳۶ هجری قمری سست شد و طلای آن از گلدسته ها فرو ریخت. سپس به دستور صدر اعظم فتحعلی شاه، محمد حسین اصفهانی بازسازی گشت. پس از آن به دستور سلطان عبدالعزیز عثمانی در سال ۱۲۸۱ قمری تمام الواح طلای گلدسته جنوبی برداشته شد و مناره کاملا تخریب شد و از نو ساخته شد.

نیمه بالایی گلدسته شمالی در سال ۱۲۸۱ هجری قمری به فرمان سلطان عبد الحمید عثمانی کاملا تخریب و بازسازی شد. مشابه این بازسازی در سال ۱۳۶۷ مجددا تکرار شد. گلدسته حرم امام علی (ع) مزین به شعر های عربی و فارسی و نیز سخنان حضرت امام علی (ع) می باشد. بالای گلدسته های حرم مطهر بعضی از آیات سوره جمعه کتیبه نگاری شده است.

اصلی ترین درب ورودی حرم امام علی (ع) ،باب الکبیر می باشد که در سمت شرقی حصار، روبه بازار کبیر قرار گرفته و به نام باب الساعه هم معروف است. درب های دیگر حرم شامل باب قبله، در سمت جنوبی حصار، باب الطوسی در سمت شمالی حصار و باب الفرج روبروی مقام امام غائب حضرت مهدی (ع)، قرار گرفته است.

هم اکنون قسمت غربی حرم علی بن ابی طالب در طرح توسعه و تعمیر صحن حضرت فاطمه (س) قرار دارد. این صحن قسمت بسیار وسیعی از غرب حرم مطهر تا مقام امام سجاد (ع) می باشد. در صورت اتمام این طرح ۱۴۰ هزار متر مربع به فضای کلی حرم اضافه می شود.

بناها و بخش های مجاور حرم مطهر امام علی (ع) نجف

در مجاور حرم امام علی (ع) نجف بناها و بخش های مختلفی قرار گرفته اند برخی از این بناها به علت توسعه حرم و خیابان های اطراف آن تخریب شده و برخی دیگر از بناها هنوز پابرجا هستند. از جمله این بناها:

مسجد عمران بن شاهین

مسجد عمران بن شاهین یکی از قدیمی ترین مساجد شناخته شده در نجف است که در قسمت شمالی حرم امام علی (ع) و در دالان منتهی به باب الطوسی قرار گرفته است. این مسجد به عمران بن شاهین حاکم عصر آل بویه در نیمه قرن چهارم هجری منسوب است.

مسجد الخضراء

مسجد الخضراء در ضلع شمال شرقی حرم امام علی (ع) نجف واقع شده است. این مسجد جزو مساجد قدیمی شهر نجف هست که دارای تاریخ کهن می باشد. مسجد الخضراء طی سال ها مرکز تدریس آیت الله خویی بوده و امروزه نیز محل دفن این عالم بزرگوار می باشد.

تکیه فرقه بکتاشیه

این تکیه جهت تجمع و برگزاری مراسم صوفیان بکتاشی ترک، در زمانی که عثمانیان حاکم عراق بودند، ساخته شده است. تکیه فرقه بکتاشیه در ضلع غربی صحن حرم حضرت علی قرار گرفته و از آن به عنوان انبار آستانه استفاده می شود.

ایوان علما

این ایوان در مرکز ضلع شمالی صحن حرم امام علی (ع) نجف قرار گرفته است و به علت اینکه محل دفن برخی از علمای بزرگ دینی می باشد به این نام، نام گذاری شده است.

حسینیه آل زینی

حسینیه آل زینی در بخش شمالی صحن و در سمت چپ باب الطوسی واقع شده است. بنای این حسینیه که توسط سید محسن زینی از خیرین نجف ساخته شده، برای استراحت زائران می باشد. درب حسینه صحن از قسمت ایوان سوم از بخش شمال شرقی باز می شود و دارای وضوخانه می باشد. بنای این حسینیه تا سال ها متروکه بود تا این که تحت نظر آیت الله سیستانی بعد از سقوط صدام تکمیل و قابل استفاده شد.

مسجد بالاسر

مسجد الراس یا مسجد بالاسر در قسمت غربی صحن و متصل به رواق در دوران ایلخانان بنا شده است. درباره علل نامگذاری این مسجد دو احتمال داده اند: اول اینکه این مسجد در مقابل سر امیر المومنین علی (ع) قرار گرفته است و دوم طبق روایاتی از امام صادق (ع) سر امام حسین (ع) در این مکان دفع شده است. لازم به ذکر است که بر اساس برخی از روایات سر امام حسین (ع)، در نزدیکی مزار امام علی (ع) در نجف اشرف دفن شده است.

کتابخانه الروضه

کتابخانه الروضه در سمت غربی مسجد عمران بن شاهین قرار دارد. این کتابخانه اولین بار در سده چهار هجری قمری پایه گذاری شد ولی در گذر زمان، مکان آن دستخوش تغییر شد. کتابخانه الروضه کنونی بعد از سقوط صدام در سال ۱۴۲۶ برای سومین بار بازسازی و راه اندازی شد. از ویژگی های این کتابخانه تاریخی می توان به قرآن های خطی و نفیس به خط مولفان برگزیده ای همچون شیخ صدوق، شیخ طوسی و ابن سینا اشاره کرد. آمار دقیقی از تعداد کتاب های کتابخانه الروضه در دسترس نیست ولی طبق آمار پراکنده می توان گفت حدود ۴۰ هزار کتاب در این کتابخانه وجود دارد.

تکیه بکتاشیه

در قسمت شمالی مسجد الراس و در بخش غربی حرم امام علی (ع) واقع شده است. این تکیه در دوره عثمانی بنا شد و از آن برای اقامت درویشان در آن دوره استفاده می شد. ساختمان تکیه بکتاشیه تا حدودی شبیه به صحن آستانه علوی می باشد و از قالب های بزرگ سنگی در ساخت آن استفاده شده است.

مقام امام صادق

نزدیک در مسجد الراس مقام امام صادق (ع) قرار گرفته است. بنا به روایتی امام صادق (ع) در هنگام زیارت مزار امام علی (ع) در آنجا نماز خوانده است. در حدود ۵۰ سال پیش گنبد سفیدی بر روی مقام قرار داشت و مساحتی در حدود صد متر مربع داشت. اما اکنون این مکان در دست برنامه توسعه حرم قرار گرفته است.

توصیف معماری حرم امام علی (ع) نجف

آرامگاه مطهر حضرت علی (ع) علاوه بر فضا و ویژگی های معنوی خاصی که دارد از نظر معماری نیز یک اثر بی نظیر از هنر اصیل هنرمندان مسلمان به شمار می رود. این بارگاه ملکوتی که به دست دانشمندان توانمند دوره صفوی از جمله شیخ بهاءالدین محمد بن حسین عاملی، معروف به شیخ بهایی طراحی و ساخته شده است در حوزه های مختلف از جمله معماری یکی از شاهکارهای بی بدیل را به لحاظ زیبایی و بصری رقم زده است. این آرامگاه با طراحی شگفت انگیز و تازه بنا گشته و دارای صحن ها، حجره ها و درب های متعددی می باشد.

آشنایی با حرم کاظمین در عراق