آشنایی با مجموعه معروف بیستون در کرمانشاه

برای آشنایی با تاریخ ایران، باید به استان های مختلف سفر کنیم. در هر یک از مناطق کشور می توانید نشانه هایی از عظمت و اقتدار ایرانیان در دوره های مختلف را ببینید. یکی از بهترین نمونه ها برای این موضوع، محوطه بیستون کرمانشاه است که قدمتی دیرینه داشته و آثار تاریخی بسیار ارزشمندی را در دل خود جای داده است.

نامگذاری بیستون

نام بیستون از واژه بغستان به معنی جایگاه خدایان می آید. احتمالاً نام باستانی آن باگاستانا (بغستان) بوده است. بیستون در اصل و در آغاز «بغستان» نام داشته است؛ که از دو واژهٔ «بغ» به معنی خدا و «ستان» که پسوند مکان به معنی جایگاه و سرزمین است تشکیل شده است و روی هم به معنی «جایگاه خدایان» بوده است. (واژهٔ بغ به معنی خدا، امروز نیز در نام شهر بغداد هست که نامی فارسی و به معنی خداداد است).

نخستین اشاره به این جایگاه در کتاب دیودوروس سیکولوس بود که در آن بخشی از نوشته های کتزیاس یونانی دربارهٔ بیستون آورده شده است. در این اشاره سنگنبشته بیستون کنده شده به دست سمیرامیس ملکه اسطوره ای آشوری معرفی شده و بیستون را (Bagastanon oros) معرفی کرده است. در آن اشاره به بیستون آورده شده بود که کوه بیستون به اهورامزدا پیشکش شده است.

واژه بیستون در زبان پهلوی «بَهیستان» و سپس «بَهیستون» شد. این واژه در سده های نخست اسلامی «بهستون» که به معنای ستون نیکوست یا ستون بهتر است (از اتصال به/بهتر و ستون). لازم است ذکر شود که امروزه بیستون خوانده می شود. یادآوری می گردد شکل واژه ای که امروزه «بی ستون» به معنی «بدون ستون» گفته می شود، از گویش های محاوره ای بوده و فاقد اعتبار است.

علت ساخت بیستون در این منطقه از کرمانشاه

بیستون از جمله مهم ترین محدوده های تاریخی در کرمانشاه است و بنا به دلایل مختلفی، داریوش بزرگ برای ساخت این کتیبه، این منطقه را انتخاب کرده است. از جمله مهم ترین دلایل این تصمیم می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• شرایط آب و هوایی مطلوب این منطقه
• موقعیت جغرافیایی عالی و نزدیکی به بین النهرین و ارتباط راحت با مسیرهایی چون جاده ابریشم و جاده ماد به بابل
• مسیر عبور کاروان های مختلف و محل عبور نظامیان

با توجه به دلایل فوق، این ناحیه عملا یک منطقه استراتژیک برای پادشاهان بود تا قدرت خود را به نمایش گذارند. به همین دلیل، غیر از داریوش بزرگ، پادشاهان دیگری نیز برای به نمایش گذاشتن عظمت خود در قالب نقش برجسته و کتیبه، این محل را انتخاب کرده اند.

تاریخچه بیستون

مجموعه بیستون از مهم ترین محوطه های تاریخی کشور محسوب می شود که بنابر دلایل مختلفی، مورد توجه شاهان و فرمانروایان بوده است. از جمله آن دلایل، می توان به آب وهوای مطلوب و موقعیت جغرافیایی خوب آن اشاره کرد؛ ضمن اینکه بیستون در نزدیکی بین النهرین قرار داشت. جالب اینکه دشت بیستون در نزدیکی راه های مواصلاتی مهم نظیر جاده ماد به بابل و جاده ابریشم واقع شده بود که خود علت توجه شاهان سلسله های مختلف به آن را نشان می دهد. از آنجا که کوه بیستون در مسیر عبور کاروان ها و نظامیان قرار داشت، منطقه ای استراتژیک برای به رخ کشیدن قدرت پادشاهان ایران محسوب می شد.این محوطه تاریخی و باستانی شامل آثار دوره های گوناگون از پیش از تاریخ تا پس از اسلام می شود. غار شکارچیان و غار مرخرل از دوره پیشاتاریخی، نیایشگاه مادی از دوره مادها، کتیبه و نقش برجسته بیستون از دوره هخامنشیان، پیکره هرکول از دوره سلوکیان، سنگ بلاش، سنگ نگاره گودرز و نقش مهرداد اشکانی از دوره اشکانیان، کاخ بیستون، فرهاد تراش، بنای ساسانی و پل ساسانی (خسرو) از دوره ساسانیان، کاروانسرای ایلخانی از دوره ایلخانیان، کاروانسرای شاه عباسی، کتیبه شیخ علی خان زنگنه و پل بیستون (پل صفوی) از دوره صفویان هستند.

حسن پيرنيا در کتاب تاريخ ايران باستان درباره بیستون نوشته است:

بيستون كوهی است كه بلندی آن به چهار هزار پا می رسد و در پای آن، چشمه هايی از كوه بيرون می آيد. از ديرزمانی كه نمی دانيم كی بوده، كاروان ها در اينجا توقف می كردند.

ابن حوقل، جغرافیدان مسلمان قرن چهارم هجری قمری گفته بود:

كوه بهستون، كوهی بلند است كه به قله اش نمی توان راه يافت و راه حاجيان از نيشابور به حلوان از زير آن می گذرد.ياقوت حموی، جغرافیدان قرن هفتم هجری قمری، از معدود جغرافی دان های مسلمانی است كه به آثار باستانی کوه بیستون در کتابش اشاره کرده است. او می نويسد:

بهستون ديهی (دهی) در ميان همدان و حلوان، به نام ساسانيان است. از همدان چهار مرحله و از كرمانشاه، هشت فرسنگ به دور است. كوه بهستون بلند است و به قله آن نتوان رفت. راه حاجيان درست از زير آن می گذرد و ديواره آن، از بالا تا پايين، صاف است، گويی تراشيده باشد.

کوه بیستون

کوه بیستون، كوهی بلند از جنس سنگ آهک در شهرستان هرسین در ۳۰ کیلومتری کرمانشاه است که علاوه بر کتیبه داریوش بزرگ، ۲۸ اثر تاریخی این کوه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند.کوه بیستون در زمان پارینه سنگی محل اسکان انسان های شکارگر بود که برای استقرار فصلی خود از غارهای دامنه جنوبی استفاده می کردند. غار شکارچیان اولین غار بیستون بود که در سال ۱۳۲۸ توسط انسان شناسی آمریکایی برای دو هفته کاوش شد و همین موضوع منجر به کشف هزاران ابزار سنگی از دوره پارینه سنگی میانی شد. در طی این کاوش همچنین بقایای استخوان حیواناتی مثل اسب با قدمتی حدود ۷۰ تا ۴۰ هزار سال به دست آمد. در این میان بخشی از استخوان ساعد یک انسان نیز کشف شد که ممکن است به انسان نئاندرتال یا انسان اوایل دوره پارینه سنگی جدید مرتبط باشد. علاوه بر این، در غارهای دیگر کوه بیستون نظیر غار مرخرل، غار مر تاریک و غار مرآفتاب آثار سکونت انسان نئاندرتال پیدا شده است.

كوه بيستون در کنار جنبه های تاريخی اش، تاثير زیادی در ادبيات ما داشته است و در بین ایرانی ها به عنوان كوهی مقدس ياد می شود. یکی از این تاثیرها را می توان در منظومه خسرو و شیرین از نظامی گنجوی مشاهده کرد که در آن از عشق وافر فرهاد به شیرین گفته شده است. داستان از این قرار است، خسرو پرویز از پادشاهان نامی ساسانی که خود نیز شیفته شیرین بود، به فرهاد می گوید اگر بتواند کوه بیستون را به طور کامل بکند، اجازه ازدواج با شیرین را به او می دهد. خسرو پرویز که فکرش را نمی کرد، فرهاد در این زمینه به موفقیت برسد، با مشاهده سال ها تلاش او در کندن کوه و پیشرفت کارش، نگران می شود و به پیشنهاد خرمندان دربارش به فرهاد اطلاع می هد که شیرین مرده است. فرهاد با شنیدن این خبر دروغین، تیشه اش را بر زمین می زند و در دم جان می سپارد.

شاید جالب باشد بدانید که دیواره بیستون با عرض ۵۰۰۰ متر، از فنی ترین دیواره های سنگ نوردی دنیا و پنجمین دیواره مرتفع جهان به حساب می آید؛ ضمن اینکه آن را به عنوان اورست صخره های دنیا و مرتفع ترین دیواره ایران می شناسند.

آثار تاریخی مختلف اطراف بیستون

بیستون تنها شامل سنگ نبشته نیست و در این محوطه، آثار تاریخی بی شماری وجود دارد که متعلق به دوره های مختلفی از پیش از اسلام و پس از آن است. در حال حاضر ۲۸ اثر تاریخی این ناحیه در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند. آثار تاریخی مختلف اطراف بیستون به شرح زیر است:

• نیایشگاه مادی از دوره مادها
• غار مرخر و غار شکارچیان از دوره پیش از تاریخ
• نقش برجسته و کتیبه بیستون از دوره هخامنشیان
• سنگ بلاش
• کاخ بیستون
• تندیس هرکول از دوره سلوکیان
• نقش مهرداد اشکانی از دوره اشکانیان
• سنگ نگاره گودرز از دوره اشکانیان
• پل ساسانی و بنای ساسانی از دوره ساسانیان
• فرهاد تراش
• سنگ بلاش
• کاروان سرای ایلخانی از دوره ایلخانیان
• پل بیستون از دوره صفوی
• کاروان سرای شاه عباسی
• کتیبه علی خان زنگنه

کاخ ها و بناهای مجموعه بیستون

بیستون به عنوان بزرگ ترین سنگ نبشته جهان از جمله آثار تاریخی مربوط به دوره هخامنشیان است که در حدود سال ۵۲۰ پیش از میلاد ساخته شده. این سنگ نبشته در ۳۰ کیلومتری شهر کرمانشاه و در شهر بیستون از توابع شهرستان هریسن روی دامنه کوه پرآو بیستون قرار دارد.در محوطه بیستون کرمانشاه، کاخ ها و بناهای مختلفی ساخته شده که هر کدام مربوط به دوره خاصی هستند. در ادامه به معرفی هر کدام از این بناها می پردازیم:

۱- کاخ بیستون

کاخ بیستون که در ۲۰ کیلومتری کرمانشاه واقع شده، یکی از کاخ های ویران شده از دوران ساسانی است که در نزدیکی سنگ نبشته بیستون ساخته شده بود. روبروی این کاخ و در مسیر باستانی بیستون، دریاچه بیستون قرار دارد. در گذشته، این کاخ پیش از حمله اعراب به ایران، محل اقامت شیرین، بانوی پادشاه ساسانی یعنی خسرو پرویز بوده است.

۲- پرستشگاه پارتی

در قسمت شمالی نقش برجسته بیستون، بنایی از دوران پارتی قرار دارد که پرستشگاه زمان اشکانیان بوده است. این پرستشگاه از دو صفه تشکیل شده که با استفاده از ۱۰ پله به یک دیگر می رسند. پله ها نامنظم هستند و تا نزدیکی نقش برجسته بلاش ادامه پیدا می کنند. پرستشگاه پارتی روی یک تخته سنگ قرار گرفته و در میانه صفه بالایی آن بقایایی از یک آتش دان دیده می شود. قطر آتش دان ۳۵ سانتی متر است اما در مقابل بسیار کم عمق است. در دامنه های کوه بیستون سفالینه هایی از دوران پارتی نیز کشف شده است.

۳- نیایشگاه مادی

در زیر نقش برجسته داریوش بزرگ و روبروی سراب بیستون، آثاری از یک صفه با ارتفاع ۱.۵ متر، طول ۱۰ متر و عرض ۷ متر قرار داد که با استفاده از سنگ های تراش نخورده ساخته شده است. یک راهروی باریک به عرض ۱.۵ متر و طول ۷ متر، این صفه زیبا را به دو بخش تقسیم کرده و انتهای آن به اتاقی می رسد که ۶.۵ متر طول و ۳.۵ متر عرض دارد. این اتاق در میانه دو شکاف کوه شکل گرفته و در انتهای آن نیز دیواری به طول ۵.۵ متر و عرض ۱.۵ متر قرار دارد. از این صفه به عنوان نیایشگاه مادی یاد می شود.

۴- دژ مادی

محوطه ای در شمال غربی مجموعه بیستون قرار دارد که به آن دژ مادی گفته می شود. این دژ طی کاوش هایی در سال ۱۹۶۶ کشف شد و دارای برج و باروهای مستطیلی شکل بوده است. دیوارهای دژ مادی با استفاده از سنگ های بزرگ و کوچک و به شیوه خشکه چین ساخته شده است.یکی از مهم ترین دلایلی که این دژ را به دوره مادها نسبت داده اند، کشف سفالینه هایی است که شباهت بسیاری به سفالینه های مادها در نوشیجان ملایر و گودین تپه کنگاور دارد. از طرفی در این محوطه یک سنجاق سینه برنزی کشف شده که متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است و در نتیجه نسبت دادن دژ به دوره مادها را تأیید می کند.

۵- سراب بیستون

در محوطه بیستون، چشمه ای از دل زمین می جوشد که باعث شکل گیری برکه ای در این منطقه شده که به آن سراب بیستون می گویند. در اصل می توان گفت که وجود این برکه و سراب عامل اصلی حضور انسان های دوران پارینه سنگی در این منطقه بوده است. علاوه براین، این منطقه محل مناسبی برای چادر زدن مسافران و کاروان ها و زدودن خستگی سفر در زمان گذشته بوده و حالا به سرابی زیبا در این منطقه تبدیل شده است. ارتفاع این سراب از سطح دریا حدود ۱۳۲۰ متر است و به دلیل اینکه از زمین می جوشد، فاقد طعم و بو است. این سراب در تاریخ ۲۵ اسفند ماه سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسید و در تاریخ ۳ مرداد ۱۳۸۸ نیز به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران در سازمان میراث فرهنگی ثبت شد.

۶- کاروانسرای ایلخانی

این کاروانسرا از دیگر آثار تاریخی بیستون است که پایین تر از دیوار فرهاد تراش قرار گرفته و در اصل روی بقایای کاخ ساسانی ساخته شده است. کاخ ساسانی این منطقه ناتمام مانده بوده و در دوره ایلخانی، این کاروانسرا در همین محل ساخته شد. برای ساخت کاروان سرای ایلخانی از مصالحی مانند ملات گچ، تکه های سنگ و آجر استفاده شده و دارای یک مسجد کوچک در وسط بنا و ۶۴ اتاق است. جالب است بدانید که از برخی مصالح به جا مانده از کاروانسرای ایلخانی برای ساخت کاروانسرای شاه عباسی استفاده شده است.

۷- کاروانسرای شاه عباسی بیستون

کاروان سرای شاه عباسی به دستور شاه عباس صفوی اول در محوطه بیستون ساخته شد و در زمان پادشاهی سلیمان و صدارت زنگنه به پایان رسید. این کاروانسرا هنوز هم پابرجاست و پذیرای گردشگرانی است که هر ساله به بیستون سفر می کنند. بنای این کاروانسرا به گونه ای است که معماری دوران صفوی را به رخ می کشد اما متأسفانه در طول سال های متمادی دستخوش تغییراتی قرار گرفته که علت اصلی آن نیز آسیب های وارده ناشی از عبور قوای نظامی از این منطقه در گذشته است.کاروانسرای شاه عباسی در ۱۳ مردادماه سال ۱۳۸۳ به عنوان یکی از آثار تاریخی به ثبت ملی رسید. این کاروانسرا مساحتی حدود ۶ هزار متر مربع دارد و فرم معماری آن نیز چهارایوانی است. اخیرا نیز هتلی در این کاروانسرا راه اندازی شده که ظرفیت ۱۰۰ مهمان را داشته و دارای سوئیت و محل اقامت است.

۸- بقایای شهر پارتی

در بخشی از محوطه بیستون کرمانشاه، بقایای شهری را می توانید ببینید که متعلق به دوره پارتی است. از تمام بناهای این شهر تنها چند تخته سنگ در بخش های مختلف باقی مانده که از وجود آن ها می توان تشخیص داد که ابعاد شهر به طول ۸۰۰ متر و عرض ۳۰۰ متر بوده است. سفالینه های کشف شده از این محل، نشان از سفالینه های دوره اشکانی دارد. جالب است که هنوز هم می توان بخش های کوچکی از این سفالینه ها را در محوطه شهر دید.

۹- پل ساسانی

پل ساسانی که به آن پل خسرو نیز گفته می شود در فاصله ۱۰ کیلومتری شهر بیستون و در ناحیه جنوب غربی این شهر احداث شده است. دهانه و گذرگاه پل تخریب شده اما پایه ها هنوز پابرجا هستند. این اثر در تاریخ ۱۹ اسفند ماه سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

۱۰- پل بیستون

پل بیستون که به آن پل شاه عباسی، پل دینورآب، پل کهنه و پل صفوی نیز گفته می شود یکی از آثار دوره صفوی است که در تاریخ ۵ بهمن سال ۱۳۴۶ به ثبت ملی رسیده است. شواهد نشان می دهند که پایه های پل در دوره ساسانی ساخته شده اما ناتمام مانده است. پل بیستون در سده چهارم هجری توسط برخی از فرمانروایان محلی تکمیل و در دوره ایلخانی نیز پشتبندهای مثلثی آن بازسازی شد. این پل که روی رودخانه دینورآب ساخته شده، درست در مسیر راه قدیمی کرمانشاه به شهر صحنه قرار گرفته است.

بیستون کجاست؟

بیستون در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال شرق کرمانشاه و در کنار راه باستانی کرمانشاه به همدان است. این محوطه تاریخی در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون همچون نگینی می درخشد.

• آدرس: استان کرمانشاه، شهر بيستون، محوطه تاریخی بیستون

از اینکه در این مطلب همراه ما بودید متشکریم . . .

آشنایی با جاذبه های تکیه بیگلربیگی کرمانشاه