مسجد گوهرشاد در مشهد در جنوب حرم علی بن موسی الرضا به دستور گوهرشادبیگم همسر شاهرخ ساخته شد. به دلیل ظرافت و زیبایی کاشی کاری و خط و اسلوب معماری مسجد گوهرشاد، این مسجد از شاهکارهای معماری ایرانی در دوره تیموری؛ و به دلیل موقوفات بسیار و مجاورت با آرامگاه علی بن موسی الرضا از مهم ترین و شلوغ ترین مسجدهای ایران به شمار می رود، به طوری که برخی آن را پُربازدیدترین مسجد در ایران می دانند.
بارها و در زمان های مختلف، بر اثر عوامل طبیعی و انسانی صدمات فراوانی متوجه مسجد گوهرشاد شده است؛ از جمله در زمین لرزه سال ۱۰۸۴، ایوان مقصوره صدماتی دید که بازسازی گشت و همچنین از جمله مرمت های دیگر مسجد پس از گلوله باران روس ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق بود که به صدمه دیدن گنبد و ایوان های مسجد منجر گردید که در سال ۱۳۳۹ هـ. ق گنبد و ایوان مقصوره و ایوان های شرقی و غربی مسجد مرمت گردیدند.گنبد ایوان مقصوره، در سال ۱۳۳۹ش برای مرمت اساسی تخریب گشت و ساخت مجدد آن توسط معماران ایرانی وزیر نظر مهندس عباس آفرنده و با رعایت همان ویژگی های گذشته و حفظ مشخصات اصلی آغاز گردید و در سال ۱۳۴۱ش خاتمه یافت که در همان زمان نیز سنگ های ازاره داخل ایوان مقصوره تعویض گردید و کف ایوان با سنگ های مرمر مفروش گشت و در سال ۱۳۴۵ش دور ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه ای مزین گردید.
اسم گوهرشاد در دو جا با کاشی معرق نگاشته شده است: یکی در قسمت بالای در نقره ای که به دارالسیاده می رود و دیگری بر کتیبه ایوان مقصوره که به خط زیبای شاهزاده بایسنقر می باشد. در قسمت وسط نیز کتیبه ای به نام محمد رضا امامی وجود دارد. شیوه ساخت این مسجد به سبک چهار ایوانی است و در طی سال ها گنبد آن چهار بار تعمیر شده است.
مسجد گوهرشاد کجاست؟
مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر رضوی قرار دارد و یکی از اصلی ترین مکان هایی است که در سفر به مشهد مورد بازدید واقع می شود. این مسجد از شمال به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب به صحن قدس، از شرق به رواق در دست احداث امام خمینی و از غرب به بست شیخ بهایی محدود شده است. برای بازدید از مسجد گوهرشاد می توانید با استفاده از انواع وسایل نقلیه عمومی و خودرو شخصی به حرم امام رضا (ع) بروید.
تاریخچه مسجد گوهرشاد
علت ساخت مسجد گوهرشاد مشهد
قرن هشتم و در دوران حکومت تیموریان، پرجلوه ترین بناهای معماری اسلامی در مساجد زیبا و شکیل خلاصه می شد. گوهرشاد که از بانوان بزرگ و نامور کشور بود، دستور ساخت این مسجد را در سال ۸۱۸ قمری داد.گوهرشاد دختر یکی از امیران بزرگ تیموری به نام امیر غیاث الدین ترخانی بود که در سن ۱۶ سالگی به عقد همسری شاهرخ، فرزند ارشد تیمور و جانشین او درآمد.
روایات حاکی از آن است که گوهرشاد زنی بسیار پاکدل و مذهبی بود که تمایل زیادی به ائمه اطهار داشت. به همین خاطر دستور داد مسجدی بزرگ و زیبا در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) ساخته شود تا بعد از مرگ نیز، مدفن او باشد.افسانه های زیاد دیگری نیز از روند ساخت این مسجد وجود دارد که شاید معروف ترین آنها داستان عشق جوان کارگری است که دل به گوهرشاد بسته بود. رفت وآمد بانو و سرکشی به کارگران برای نظارت بر ساخت مسجد، باعث شد که این جوان بی نوا عاشق بانو گوهرشاد شود و عشق خود را ابراز کند. گوهرشاد از او خواست که چهل روز اعتکاف کند و از خانه بیرون نیاید.از این گونه افسانه ها و اسطوره ها درباره مسجد گوهرشاد بسیار زیاد است که گاهی بسیار غم انگیزند. اما شاید هیچ چیز به اندازه قتل خود گوهرشاد ناراحت کننده و تراژیک نباشد.
گوهرشاد در اثر دسیسه تعدادی از سیاستمداران و در جریان قیام میرزا ابوالقاسم بابر در هرات به قتل رسید. گوهرشاد در زمان مرگ ۸۸ سال داشت و درنهایت در همان شهر هرات و در جوار همسرش و پسرش بایسنقر میرزا به خاک سپرده شد.
پلان مسجد گوهرشاد مشهد
ساخت این مسجد همزمان با دوره ساخت مساجد زیبا و کلاسیک چهار ایوانی بوده است. این مسجد که پلان مربعی دارد، دو درب بسیار بزرگ دارد که یکی به عنوان درب ورودی و دیگری درب خروجی به حساب می آید.همچنین چهار ایوان بسیار بزرگ در صحن مربعی آن ساخته شده که در میان این ایوان ها نیز شبستان هایی بسیار زیبا و شکیل جای گرفته است.
معمار اصلی این بنا، قوام الدین شیرازی بوده است که یکی از به نام ترین معماران ایرانی است. تزئینات گچ بری و رنگ های زرد و آبی که اصلی ترین رنگ های هنر اسلامی است، از دیگر خصوصیات فوق العاده این مسجد به شمار می آید.از دیگر ویژگی های منحصربه فرد این بنا می توان به شکل قرینه ایوان های آن اشاره کرد. همچنین طاق های گنبدی و مناره های که سال ها از سبک خاص معماری ایرانی-اسلامی به شما می رفت، باعث شده که زیبایی این مسجد صدچندان شود.سراسر مسجد پُر از آیات قرآن و احادیث مختلف است که با خط زیبای ثلث روی کاشی ها حکاکی شده است.
ایوان های مسجد گوهرشاد
- ایوان مقصوره: مسجد گوهرشاد سردرهابی بلندی دارد که به صورت قرینه در وسط چهار ضلع مجموعه مسجد قرار گرفته اند و بزرگ ترین آن ها با نام ایوان مقصوره، در ضلع جنوبی صحن واقع شده است. ایوان ۳۵ متر طول با عرض های مختلف دارد. در انتهای ایوان مقصوره محراب زیبایی دیده می شود و حاشیه اطراف آن با کتیبه مرمت شده با کاشی های معرق به آیت الکرسی تا تا النور مزین است و پایه های داخلی ایوان با سنگ های مرمر سفید زینت شده است. در سمت راست محراب، منبر صاحب الزمان قرار دارد که منبری قدیمی است و در سال ۱۲۴۳ هجری قمری ساخته شده است. منبر منبت کاری شده از چوب گلابی و گردو و بدون میخ فلزی ساخته و در سال ۱۳۲۰ شمسی مرمت شده است.
- ایوان شرقی: سومین ایوان، ایوان شرقی مسجد است که در گذشته به ایوان حاج حسن مشهور بوده است. این ایوان به رواق امام خمینی متصل است. در داخل ایوان و در ضلع شمال و جنوب به قرینه سه طاق در قسمت فوقانی وجود دارد و در کتیبه پیشانی ایوان و در دو طرف پایه ایوان و پیشانی محراب و در سقف ضربی در سنگ مرمر به خط کوفی معقلی در کاشی نوشته هایی به چشم می خورد.
- ایوان غربی: ایوان چهارم، ایوان غربی است که در گذشته متصل به بازار بوده و اکنون با دری بزرگ که در وسط ایوان واقع شده و موسوم به درب سنگی است، مسجد با بست شیخ بهاالدین عاملی مرتبط می شود. در گذشته نام این ایوان، ایوان آب بوده و کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر ایوان بوده است. در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله (شبیه ایوان شرقی) سه طاق بنا شده و در پیشانی ایوان و در ضربی سقف و در وسط پایه های ایوان به خط بنایی سوره هایی از قرآن کریم مرقوم است. تصویر زیر بخشی از ایوان مقصوره است.
شبستان های مسجد گوهرشاد
همه شبستان های مسجد، به صورت قرینه در اطراف ایوان ها ساخته شده است. این شبستان ها با پایه های قطور و سقف ضربی و به سبک معماری سنتی مساجد ایران کلاف شده اند و بارها مورد مرمت قرار گرفته اند؛ اما همچنان سبک و سیاق قدیمی را در خود محفوظ دارند. این شبستان های هفت گانه در دوران های مختلف با نام های گوناگون نامیده شده اند.
- شبستان گرم: این شبستان در ضلع شرقی مسجد بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد قرار دارد که حاشیه شمالی این شبستان مسیر ارتباطی میان مسجد و رواق متصل به صحن آزادی است. این شبستان محل عبادت مردانه است.
- شبستان تبریزی: واقع در ضلع جنوبی، بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی است. یکی از نام های این شبستان در گذشته به جهت وسعت، شبستان بزرگ بوده است.
- شبستان نهاوندی: شبستانی است بزرگ که در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهاءالدین عاملی و صحن قدس قرار دارد و به سبب اقامه نماز جماعت توسط شیخ علی اکبر نهاوندی، محدث مشهور به این نام معروف شده است.
- شبستان سبزواری: شبستان کوچکی در جنوب ایوان شرقی است. این شبستان از شرق به رواق امام خمینی و از شمال با حد فاصل یک راهرو به ایوان شرقی و از غرب به صحن مسجد محدود می شود.
- شبستان میلانی: در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به بست شیخ بهاءالدین قرار دارد.
- شبستان نجف آبادی: قبلا به شبستان امام جمعه معروف بود، در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ واقع شده است.
- شبستان علوی یا آفتاب: در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد قرار دارد. به جز شبستان گرم که محل عبادت مردانه است، دیگر شبستان ها بنا به ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، مراسم های عزاداری و جشن و... است. ایوان مقصوره و ایوان متصل به دارالسیاده و صحن مسجد به طور دائم در تمام شبانه روز، محل اجرای نماز جماعت و سخنرانی و مراسم است.
آشنایی با مسجد رنگونی های خوزستان
