اصفهان به عنوان یکی از توریستی ترین شهرهای ایران دارای آثار تاریخی متعددی است که یکی از مهمترین و قدیمی ترین آنها مسجد جامع اصفهان می باشد. این بنای ارزشمند که به نام مسجد عتیق اصفهان نیز شناخته می شود،دارای بخش های مختلفی است که در دوره های مختلف تاریخی ساخته شده اند. بنابراین بناهای مسجد جامع یا عتیق به سبک های مختلف و مربوط به دوران هایی است که ساخته شده اند. معماری مسجد جامع بسیار زیبا بوده و اوج هنر اسلامی ایرانی را به نمایش می گذارد. هرساله گردشگران زیادی برای بازدید از مسجد عتیق و دیگر جاهای دیدنی اصفهان به این شهر سفر می کنند.
معرفی مسجد جامع اصفهان
قديمی ترين بنای تاريخی اصفهان را بايد مسجد جامع يا مسجد جمعه تلقی کرد. سيمای فعلی مسجد عمدتا مربوط به اقدامات دوره سلجوقی است؛ اما تعميرات و الحاقات آن به دوران بعد، به خصوص عصر صفويان مربوط می شود. گرچه در کاوش های باستان شناسی آثاری متعلق به دوران آل بويه و قرن سوم هجری کشف شده اند. در همين کاوش ها آثاری از دوران قبل از اسلام نيز به دست آمده است. بخش های مختلف مسجد جامع اصفهان که در آخرین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو به فهرست جهانی افزوده شده است، نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته و طی این سال ها در حال مرمت یا بازسازی بوده است. مهم ترین طرح های توسعه مسجد جامع اصفهان در دوران آل بویه و پس از آن، در دوران حکومت صفویه شکل گرفته است.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان یا مسجد عتیق یکی از قدیمی ترین بناهای تاریخی نصف جهان می باشد. طی کاوش های باستان شناسی در این منطقه نشانه هایی یافت شده است. محققان و کارشناسان طبق یافته های بدست آمده بر این باورند که احتمالا این مسجد پیش از زمان تسلط اعراب بر ایران به عنوان آتشکده مورد استفاده قرار گرفته و یکی از مکان های مذهبی مهم محسوب می شده است. کشف باقیمانده پایه یک ستون با تزیینات دوره ساسانیان وجود بنایی قبل از اسلام در این نقطه را تایید می کند.
پس از ورود اسلام به ایران و روی کارآمدن حکومت های اسلامی، به نظر می رسد بنای اولیه مسجد به قرن ۱ و ۲ هجری و زمان عباسیان باز می گردد. در قرن سوم هجری محراب آن تخریب شده و جهت قبله مسجد جامع اصفهان تغییر کرده است. همچنین کتابخانه ای در مسجد ساخته شد که کتب معتبر آن دوران را، درون آن نگهداری می کردند.
سیمای کنونی مسجد عتیق اصفهان متعلق به دوران سلجوقی است؛ یعنی احداث اولیه آن در زمان سلجوقیان صورت گرفته و طی دوره های مختلف و مخصوصا آل بویه و صفویان بخش هایی به این مسجد اضافه شده و بخش هایی نیز تعمیر و مرمت شده اند. در زمان اسماعیلیان، به دلیل اعتراض مردم نسبت به پادشاه، این مسجد به آتش کشیده شد و همه بخش های آن آسیب دید. اما در همان سال بنای این مسجد دوباره ساخته و مورد استفاده قرار گرفت.
بخش های مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و ابداعات هنری و معماری قرون اسلامی را در خود گرد آورده است. با توجه به منابع و مآخذ مختلف، مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش سوزی و جنگ های متعدد و ناآرامی های دوران مختلف آسيب فراوان ديده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی های متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخش هايی از بافت پيرامون آن مربوط می کند. گذرها و معابر گرداگرد مسجد بيانگر ارتباط گسترده ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد. چهار ايوان اطراف ميدان شاخصه شيوه مسجدسازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است. اين ايوان ها که به نام های صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق ناميده می شوند، با تزیينات مقرنس سازی و کاربندی آراسته شده اند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشی کاری های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره ها نيز مربوط به همين زمان هستند. به طورکلی بنای کنونی مسجد جامع اصفهان شامل بخش های زير است:
شبستان مسجد
شبستان مسجد بر ستون های مدور استوار است و آن را با گچ بری های بسیار زیبایی تزیین کرده اند. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.
گنبدجنوبی
گنبد و چهل ستون های اطراف آن در ایوان جنوبی مسجد قرار دارد و در فاصله سال های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک ساخته شد و از نمونه های نادر ساختمان های عصر سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری قرار دارد، در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح های تزیینی ساخته شده از آجر و گچ است.
گنبد شمالی
گنبدشمالی در بخش شمالی حیاط مسجد قرار دارد و قرینه گنبد خواجه نظام الملک است. این گنبد را در سال ۴۸۱ بنا کرده اند. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج الملک، از وزرای عصر سلجوقی نسبت می دهند.
ایوان درویش
قدمت ایوان شمالى مسجد، معروف به صفه درویش، به قرن ششم بازمی گردد و کتیبه گچ برى داخل آن متعلق به دوره شاه سلیمان صفوى است. تزیینات کاشى کارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان شناسى اصفهان در سال هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است که به این مناسبت، کتیبه اى به خط بنایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل ستون شرقى آن طاق هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى رود.
ایوان صاحب
ایوان معروف به صفه صاحب در دوران سلجوقی ساخته شده و تزیینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت کتیبه هایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم می خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.
ایوان استاد
ایوان غربی معروف به صفه استاد در عصر سلجوقی بنا و در دوره صفویان با کاشی کاری تزیین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان حسین کتابت شده است، عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضای محمدامین اصفهانی دیده می شود:
چون نامه جرم ما به هم پیچیدند بردند و به میزان عمل سنجیدند
بیش از همه کس گناه ما بود ولی ما را به محبت علی بخشیدند
ایوان شاگرد
روبه روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا و در قرون هشتم و یازدهم هجری قمری، در دوران حکومت ایلخانان و صفویه، تزییناتی به آن اضافه شده است. این ایوان تزیینات کاشی کاری ندارد و با مقرنس های آجری آن را آراسته اند. در این ایوان سنگ مرمر یک پارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه ها و کتیبه هایی به چشم می خورد. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین تر از ایوان استاد ساخته شده است.
ایوان عمر
در منتهی الیه ضلع شرقی مسجد جامع، صفه عمر واقع شده است که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان محمود آل مظفر اشاره می کند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزیینی و تاریخی به چشم می خورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استادکاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می خورد.
مسجد الجایتو
در شمال ایوان استاد شبستان کوچکی واقع شده است که زیباترین محراب گچبری مسجد را دارد. این شبستان که با نام مسجد الجایتو نیز شناخته می شود، دارای محرابی است که به مثابه گوهری تابناک از هنر ایرانی در جهان از شهرتی عظیم برخوردار است.
بر این محراب زیبا نام سلطان محمد خدابنده به چشم می خورد؛ ایلخان مشهوری که قبل از اسلام آوردن لقب الجایتو داشت و بعد از مسلمان شدن خود را خدابنده نامید. همچنین نام وزیر دانشمند او، محمد ساوی و سال ساخت محراب، یعنی ۷۱۰ هجری قمری را در آن می توان دید. زیباترین منبر منبت کاری مجموعه مسجد جامع نیز در مسجد اولجایتو قرار دارد. سال ساخت این منبر ذکر نشده است.
شبستان زمستانی بیت الشتاء
از مسجد اولجایتو به شبستان زمستانی بیت الشتاء می رسیم که به موجب کتیبه سردر آن در زمان تیموریان، به دستور عمادبن المظفر ورزنه ای ساخته شده است؛ به همین علت به شبستان عماد نیز معروف است. این شبستان باشکوه دارای ستون های قطور کوتاه و اتاق های خیمه ای شکل است. در وسط هر چشمه طاق یک قطعه سنگ مرمر شفاف نصب کرده اند که نور شبستان را تامین می کند.
کتابخانه خواجه نظام الملک
شبستان جنوب شرقی مسجد که احتمالا کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام الملک را در بر داشت، در بمباران شهر اصفهان تخریب شد و آن را مجددا به شیوه اول بازسازی کردند. این اثر نفیس و باشکوه به علت داشتن نمونه های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته است. این شهرت همه ساله گروه های بی شماری از علاقه مندان و پژوهشگران را به خود جلب می کرد. حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد؛ آثاری که که اغلب آن ها به زبان فارسی ترجمه شده اند.
سنگاب های مسجد جامع اصفهان
به یک ظرف سنگی بزرگ، سنگاب گفته می شود که در گذشته آن را پر آب می کردند و در مساجد به منظور وضو گرفتن یا آشامیدن در حیاط قرار می دادند.
- سنگاب ایوان درویش : در قسمت شمالی مسجد نیز سنگاب بزرگی قرار دارد که به دوران شاه صفوی باز میگردد و قبلا در کنار مقبره علامه مجلسی درون این مسجد قرار داشته و بعدها به مکان کنونی منتقل شده است. جنس سنگاب شاه صفی از سنگ پارسی بوده و قسمتی از آن شکسته است. قطر دهانه این سنگاب حدود ۱۱۵ سانتی متر است. روی این ظرف سنگی بزرگ صلوات بر ۱۴ معصوم و برخی اشعار به زبان فارسی، عربی، خط نستعلیق و خط ثلث نوشته شده است.
- سنگاب ایوان صاحب : ایوان صاحب، ایوان جنوبی مسجد به حساب می آید که روبروی آن یک سنگاب ساده در وسط حوضچه ای چهار گوش قرار گرفته و روی آن نقش های کنگره دار و کتیبه ای که روی آن صلوات بر ۱۴ معصوم به خط ثلث نوشته شده، قرار دارد. البته دو سنگاب کوچک دیگر نیز در مسجد جامع عتیق اصفهان وجود دارند که یکی از آن ها در حیاط مسجد و دیگری روبروی ایوان غربی مسجد جامع اصفهان است.
حوض مسجد جامع اصفهان
مسجد جمعه اصفهان به شکل مستطیل ساخته شده و دارای دو حوض می باشد. یک حوض چهار ضلعی در وسط حیاط و یک حوض چند ضلعی در بخش شمالی بنا ساخته شده است. روی حوض چهار ضلعی بنایی چهار ستونه با چند پله وجود دارد. به احتمال زیاد قدمت این بنا به دوران پادشاهی شاه محمد خدابنده صفوی باز میگردد.
این بنا برای انجام امور مذهبی در تابستان و محلی برای تمرین زائران خانه خدا ساخته شده بود. اما طبق روایت دیگر این بنا در زمان آل بویه ساخته شد تا زمانی که شاگردان صاحب بن عباد ( ادیب و نویسنده، شاعر و وزیر) خیلی زیاد میشد و صدا از ایوان جنوبی به سمت دیگر نمی رسید، یک نفر روی این بنا می ایستاده و دیگران را خبر می کرده است.
کتیبه های مسجد
در این بنا کتیبه های زیادی وجود دارد که از دوران های مختلف همچون سلجوقی و صفوی به جا مانده اند. این کتیبه ها اغلب از گچ و آجر ساخته شده و روی آن ها به خط نستعلیق، کوفی و ثلث، آیاتی از قرآن کریم نوشته شده است. برخی از کتیبه های مسجد جامع اصفهان عبارت اند از: کتیبه شاه طهماسب، کتیبه شاه اسماعیل، کتیبه سنگ فرش، کتیبه آب مباح، کتیبه هایی از شاهان صفوی و محمد امین اصفهانی، کتیبه محراب صفه و سایر کتیبه هایی که در ایوان های مختلف قرار دارند.
سردر ابواسحاقیه در قسمت شمال غربی مسجد واقع شده و معمولا درب آن بسته است و قابل تردد نیست. در صورتی که امکان تردد وجود داشته باشد این درب به کوچه اسحاقیه راه دارد. لوحی روی این سردر قرار دارد که مزین به آیه های ۲۳ الی ۳۹ سوره ص است که به خط ثلث نوشته شده است. بخشی از تزئینات مسجد جامع اصفهان در سردرهای آن خلاصه می شود که زیبایی خاصی را به تصویر می کشند.
کتابخانه نظام الملک
یکی از خصوصیات مسجد جامع اصفهان وجود کتابخانه ای بزرگ در جنوب شرقی آن، معروف به کتابخانه نظام الملک است که آثار ارزشمندی از دوران اسلام در آن نگهداری می شود. این کتابخانه در بمباران سال ۱۳۶۳ تخریب شد و مجددا به همان شکل ساخته شد.
مسجد جامع اصفهان کجاست؟
مسجد جامع یا همان مسجد عتیق اصفهان در بخش قدیمی شهر و در انتهای بازار بزرگ قرار دارد. برای دسترسی به این مسجد تاریخی باید به میدان قیام، خیابان علامه مجلسی بروید. برای دسترسی راحت به مسجد جامع می توانید از وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کنید. نزدیکترین ایستگاه مترو به این بنای ارزشمند ایستگاه میدان شهدا است. برای استفاده از خودروی شخصی نیز باید خود را با استفاده از یکی از خیابان های ابن سینا، هاتف، عبدالرزاق، کمال یا ولیعصر به خیابان مجلسی برسانید.
آشنایی با مسجد شیخ لطف الله اصفهان
