قبل از مطالعه ام در مورد تاریخچۀ مسجد جامع یزد و ویژگی های منحصر به فردش، باید اعتراف کنم با دیدن عکس ها و تصاویری از این مسجد که در نظرم زیبا و باشکوه اما مانند مساجد تاریخی دیگر در سراسر ایران بود، انتظار نداشتم با چیزی شگفت انگیز و پر قصه رو به رو بشوم؛ اما انگار این جای خاص، این مکانی که به دست انسان های زمان های دور برای مقدس بودن انتخاب شده، مسیر دور و درازی را طی کرده است تا به عصر ما برسد، به قرن ۲۱ و جایی که برای ما به اسم شهر یزد شناخته می شود.
تاریخچه مسجد جامع یزد
اول از همه باید نگاهی کلی به تاریخچه مسجد جامع یزد بیندازیم که بدانیم آجر به آجر این بنا دقیقا از چه داستانی سر بر آورده است. شاید چشمتان برقی از سر هیجان بزند وقتی بدانید مسجد جامع کبیر یزد بیشتر از ۹۰۰ سال قدمت دارد! و همینطور از نظر معماری و نوع ساخت هم همیشه مورد توجه مورخین و معماران بسیاری بوده است.در اغلب متون تاریخی، این بنا با نام های مسجد جمعۀ شهرستان، مسجد جامع عتیق، مسجد جمعۀ قدیم، «درده» و مسجد جامع نو ذکر شده است. همچنین سبک معماری این بنا از سبک آذری یا مغولی پیروی کرده و جالب تر از همه، می گویند زمانی که هنوز اسلام به ایران نیامده بود در این محل آتشکدۀ زرتشتیان قرار داشته است و بعدها ستون های این مسجد بر این آتشکده قرار گرفتند و ساخته شدند.
در تاریخ نوشته اند که بانی اول ساخت این مسجد بزرگ و زیبا، «علاء الدوله کالنجار» از خاندان آل بویه بوده است که آن زمان حاکم شهر یزد، در زمان ملک شاه سلجوقی بوده است. پس باید از این علاقۀ او به ساخت چنین مسجد بزرگی فهمید که او مردی بسیار مذهبی و سفت و سختی بوده است.علاء الدوله کالنجار در سفر به یزد که در سال ۵۰۴ هجری قمری ترتیب داد، حاکم یزد شد و تا آخر عمرش یعنی سال ۵۲۷ هجری قمری در آن جا ماندگار شد.
معرفی مسجد جامع یزد
مسجد جامع یزد با قدمتی ۹۰۰ ساله، از باشکوه ترین و زیباترین بناهای تاریخی و جاهای دیدنی استان یزد است که با مناره هایی رفیع در مرکز شهر قرار دارد. در دوران گذشته، مسجد در وسط شهر قدیم، در میان حصار واقع شده بود. مساحت زیربنای مسجد برابر با ۹۸۰۰ متر مربع است و ۵۰۰ متر مربع آن شامل کاشی ها و کتیبه ها می شود. طول مسجد جامع یزد برابر با ۱۰۴ متر و عرض آن ۹۹ متر است و هفت ورودی دارد. این هفت ورودی به چند کوچه و راه های خروجی متصل می شوند.
مسجد جامع یزد قدیمی ترین نمونه معماری در قرن نهم هجری در معماری ناحیه مذهبی یزد است. بسیاری از اهالی یزد می گویند برای تهیه خاک کاشی ها و مصالح مسجد جامع از خاک کربلا و گلاب استفاده شده است. این اثر تاریخی در ۳۱ تیر ۱۳۱۳، با شماره ۲۰۶، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
ویژگی های مهمّ بنا
- نگاره ای از زیر گنبد و سقف مسجد جامع یزد : سبک معماری مسجد جامع یزد به شیوه آذری است. کاشی های آبی، زرد، کبود و سبز در زیر گنبد عظیم مسجد، فضایی خنک را در ذهن بیننده خلق می کند. این مسجد به چند دلیل حایز اهمیّت است: نخست آن که قدیم ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیّهٔ یزد از آن تقلید شده است؛ این طرح مرکّب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است. بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار می گیرد.
- تاکسیِ شهر یزد و نمایی از مسجد جامع: به نقل از استاد پیرنیا این گنبددارای دوپوسته می باشد که پوشش درونی گنبد که متناسب با اقتضائات فضایی و اجرایی معماری داخلی مسجد شکل می گیرد، شرایطی را به وجود می آورد که با پوشش بیرونی که متناسب با اقتضائات بیرونی شکل می گیرد، متفاوت است. دیگر ویژگی مهمّ بنا کاربرد وسیع تاق های سراسری (تاق و تویزه) در شبستان هاست که با کاشی معرّق همراه است. نکتهٔ قابل توجّه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسئلهٔ ایجاد روشنایی غیر مستقیم به وسیلهٔ انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت های مهمّ مسجد به شمار می رود، بی نهایت ارزنده و جالب است .
- نحوه شکل گیری مسجد: مسجد فعلی برجای سه مسجدی بنا شده که درقرون متمادی، در جوار یکدیگر ساخته اند. این سه نهایتاً در دوره قاجاریان به مسجدی واحد باصحن وسیع تبدیل شده است.
بخش های مسجد جامع یزد
- جلوخان سردر شرقی : روبری سردر شرقی فضای جلوخان با حوضی هشت گوش قرار دارد. دو ستون مرمری نیز به چشم می خورد که سطح مقطع بالای آ ن ها تا اندازه ای گود است و گویا پیشتر شمعدان بوده اند. روی بدنه ستون ها می توان نقش های حیوانی و گیاهی را دید که کنده کاری شده اند. همچنین دو بیت شعر با خط نسخ روی آن ها حک شده اند که متاسفانه به دلیل خرابی قابل خواندن نیستند.
- سردر شرقی: یکی از چشمگیرترین بخش های مسجد جامع یزد، سردر رفیع آن است که ارتفاع آن تا ۲۴ متر می رسد. دو سوی سردر تعدادی طاق نما و دو مناره جای گرفته اند. روی سردر می توان القاب شاهرخ تیموری و میرزا جهانشاه را مشاهده کرد که با خط نسخ نوشته شده اند. در هشتی ورودی شرقی نیز، کتیبه ای دیده می شود که متن وقف نامه مسجد در آن نوشته شده است. تاریخ کتیبه به ۷۶۵ هجری قمری تعلق دارد و قدیمی ترین کتیبه ثبت شده در بنا به شمار می رود.
- دهلیز: پس از سردر وارد فضایی چهارگوش می شویم که با نام های دهلیز و کریاس خوانده می شود. روی دیوارهای این بخش کتیبه هایی جای گرفته اند که حاکی از دستورات حکما در دوره های مختلف تاریخی می شود. سقف دهلیز به صورت گنبدی است و آن را با اشکال هندسی و رنگ های دیدنی آراسته اند.
- صحن داخلی: صحن داخلی برای اقامه نماز مورد استفاده قرار می گیرد. محراب دیگری نیز در این صحن وجود دارد که با کاشی های آبی مزین به نام های الله، محمد، علی، حسن و حسین آراسته شده است. دو قنات پیشتر در این صحن وجود داشتند که امروزه خشک شده اند.
- ایوان اصلی: ایوان اصلی نیز به شکل مستطیل است. با ورود به ایوان اصلی، دو ستون بزرگ را در دو سو خواهید دید. این ستون ها مزین به خطاطی هایی با خطوط نسخ و کوفی هستند. همچنین سقف ایوان مزین به نام های خداوند با خط کوفی است.
- گنبدخانه: گنبد مسجد از دو پوسته تشکیل شده است و چهار گوشه در اطراف آن واقع شده اند. فضای داخل سقف با نقوش هندسی آراسته شده است.
- شبستان شرقی: قدمت شبستان شرقی به سال ۷۵۴ خورشیدی بازمی گردد و به دستور شاه یحیی مظفری ساخته شده است. محراب اصلی مسجد در این شبستان قرار دارد.
- محرابک: از دیدنی ترین بخش های مسجد جامع یزد، محراب آن است. در ساخت محراب از کاشی های معرق کاری استفاده کرده اند که طرح هایی نظیر گل و بوته را روی آن ها می توان مشاهده کرد. در قسمت بالای محراب، گچ کاری و مقرنس دیده می شود. در دو سوی محراب نیز تاریخ پایان کار و نام معمار را ثبت کرده اند.
- شبستان غربی: شبستان غربی مستطیلی با ابعاد ۳۸ متر در ۹ متر است و با پنجره های مشبک و کاشی کاری آن را تزیین کرده اند. از آنجا که شبستان در زمان حکومت امیر غیاث ساخته شده است، آن را با نام غیاثیه نیز می شناختند. در حال حاضر در این بخش موزه مسجد جامع یزد قرار دارد.
- شبستان شاهزاده: شبستان شاهزاده در غرب صحن شمالی قرار دارد و نام آن از شاهزاده محمد ولی میرزا، سازنده بنا، گرفته شده است. ۴۸ ستون با تزیین کاشی فیروزه ای در این شبستان جای گرفته اند.
- مناره ها: باشکوه ترین بخش های مسجد را مناره های آن تشکیل می دهند. این مناره ها ۵۲ متر ارتفاع و هشت متر قطر دارند. کاشی کاری های دیدنی مناره ها مزین به اذکار خدا و معصومین هستند. یکی از مناره ها دارای یک راه پله است و دیگری دو راه پله دارد. مناره های سردر به دست آقا جمال الدین محمد، مشهور به مهتر جمال بنا شده اند که وزیر عصر صفوی بود. این مناره ها در سال ۱۳۱۳ فروریختند و دوباره مرمت شدند.
موزه گنجینه مسجد جامع یزد
موزه مسجد جامع یزد کار خود را از سال ۱۳۹۳ خورشیدی با هدف نمایش آثار تاریخی مرتبط با آیین و فرهنگ روزگار قدیم، به خصوص دوره اسلامی آغاز کرد. از دیگر اهداف موزه، معرفی تاریخچه مسجد و بررسی روند مرمت ها و بازسازی های آن بوده است. مجموعه موزه شامل ۳۵۰ قطعه می شود که به دوره ایلخانی تا دوره معاصر تعلق دارند. برخی از برجسته ترین این آثار شامل موارد زیر می شود:
- تصاویری از مسجد جامع از سال ۱۳۱۲ خورشیدی به بعد
- برخی از قطعات به جای مانده از بازسازی ها
- کاشی هایی طلایی دوره ایلخانی با قدمت قرن هشتم خورشیدی
- کاشی های معرق دوره تیموری با قدمت قرن نهم خورشیدی
- کاشی های هفت رنگ دوره قاجار
- کاشی های معرق دوره پهلوی اول
- منبر سنگی مرمری با قدمت دوره قاجار
- ساعت چوبی مسجد، اهدایی حاج محمد علی وزیری در سال ۱۳۲۴ خورشیدی
- مجموعه ای از زیلوها
- قطعه ای از پرده کعبه، اهدایی پادشاه عربستان در سال ۱۳۴۵ خورشیدی
- در چوب گردو با تزیینات منبت کاری از دوره افشاریه
نکات بازدید از مسجد جامع یزد
- برای اتباع ایرانی بازدید از مسجد رایگان است و بهای بلیط موزه (در سال ۱۴۰۰) دو هزار تومان است.
- بهای بلیط مسجد جامع یزد (در سال ۱۴۰۰) برای اتباع خارجی ۲۰۰۰۰ تومان است.
- ساعات بازدید مسجد از ۸ تا ۱۹:۳۰ و ساعات بازدید از موزه در تابستان ها از ۹ تا ۱۴ و در زمستان ها از ۹ تا ۱۸ است.
- اگر قصد دارید تا ظرافت های مسجد را به دقت مشاهده کنید، توصیه می کنیم در ساعات روشنایی روز راهی مسجد شوید.
- هنگام تاریکی هوا بنای مسجد جامع با نورپردازی، جلوه ای دیگر می یابد. همچنین هوای خنک فضایی مطبوع تر را برای بازدید فراهم می آورد.
- مساجد از اماکن مذهبی هستند؛ بنابراین در بازدید از آن ها پوشش متناسب با مقصد را در نظر داشته باشید.
- آثار تاریخی پس از قرن ها به عصر ما رسیده اند. آن ها را پاس بداریم و در حفاظت آن ها کوشا باشیم.
کتابخانه مسجد جامع یزد، کتابخانه وزیری
کتابخانه وزیری که از کتابخانه های مشهور ایران محسوب می شود دقیقا کنار سر در اصلی مسجد جامع یزد، ساخته شده است. این کتابخانه پنجمین کتابخانۀ خاورمیانه است که قدمت بسیاری دارد. در سال ۱۳۳۴ هجری شمسی به دست «علی محمد وزیری» تأسیس شده و طی سال های بعد از آن با خرید خانه های اطراف کتابخانه، مساحت آن گسترش یافت. البته این کتابخانه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی وقف آستان قدس رضوی گردید و الان زیر نظر تولیت قدس رضوی است. در کتابخانه مسجد جامع کبیر یزد نسخه های بسیار قدیمی و نفیس خطی نگهداری می شود که در نوع خود بسیار خاص هستند. همچنین ۱۶۰۰ جلد کتاب خطی و چاپی برای استفادۀ طلاب علوم دینی در این کتابخانه وجود دارد.
گفته می شود در طی این سال ها بارها ساختمان کتابخانه بازسازی و عوض شده است اما آخرین بار به دست فردی به نام «حسین بشارت» در سال ۱۳۴۸ ساختمانی دیگر خریداری شد و در حال حاضر کتب خطی در آن جا نگهداری می شوند. البته بخشی از این کتابخانه برای استفادۀ عموم نیز در نظر گرفته شده و مورد استفاده قرار می گیرد.
دسترسی به مسجد جامع یزد
بیایید دقیقا مسیر رسیدن به این مسجد جامع را باهم مرور کنیم؛ شما هر جایی از شهر یزد که باشید می توانید به راحتی به خیابان امام خمینی و خیابان مسجد یزد برسید. تقریبا از هر جای شهر یزد به این خیابان که مرکز شهر قرار دارد تاکسی هست و به لحاظ دسترسی خیالتان کاملا راحت باشد!
نشانی: یزد، خیابان امام خمینی، مقابل برج ساعت، انتهای خیابان مسجد جامع
ساعات بازدید: همه روزه، از ساعت ۷ صبح تا ۸ شب
آشنایی با مسجد آقا بزرگ کاشان
