باغلاما (به ترکی: Bağlama) نام‌سازی ریشه گرفته از مردم منطقه آناتولی و آذربایجان است و در میان مردمان ترک و ترکمن‌های عراق رایج است. این ساز در موسیقی کلاسیک عثمانی، موسیقی محلی ترکی، موسیقی محلی ترکی قشقایی، موسیقی آذری، موسیقی آشوری، موسیقی ارمنی، و در بخش‌هایی از سوریه، عراق و کشورهای بالکان استفاده میشود.
باغلاما در لغت ترکی به معنی فعل امر نَبندْ (از مصدر بستن: Bağlamak) و همچنین به معنای اتصال (بند و بست) است. که این معنی به مفهومی که در موسیقی دارد نزدیک تر می باشد.
شاید نام آن را بتوان به وجود دستان و بندهای موجود روی دسته اش ارتباط داد. همچنین می تواند به منظور پرده بستن بر روی قوپوز و سازهای هم خانواده ی آن و نیز بستن و سوار کردن صفحه ی ساز بر روی کاسه ی طنینی مرتبط باشد.در شهر های ترک زبان این ساز را با نام های دیگری همچون بولگاری، بوزوک، جورا، چالغی، چوگور، چکو، دمبرا، دینقیر، زیمبرا و تنبور نیز می شناسند.باغلاما در معنی سنتی ترکی، یک نوع مسابقه رقابت شعر است. در طول این مسابقه که عموماً چندین روز ادامه دارد، آشیق ها در مصاف هم داستان گویی می کنند.
شخصی که شعرها و نغمه های بیشتری در حافظه داشته، برنده می شود و ساز رقیب را نیز به عنوان نشانی از پیروزی به او می دهند. امروزه این سنت در آذربایجان از میان رفته، اما در ترکیه هنوز متداول است.
ساز باغلاما و سازهای زهی در اثر تغییر و تحول بر روی ساز تنبور بوجود آمده اند. تغییر در پرده بندی، نوع ساخت کاسه و دسته ساز همچنین تعداد سیم ها باعث بوجود آمدن انواع جدیدی از سازهای زهی مضرابی مانند باغلاما، دیوان، تنبوره، دوتار و سه تار شده است. تنبور توسط سلجوقیان وارد آناتولی شد و به مرور زمان در بین مردمان این ناحیه محبوب شده است. بر اساس شواهد تاریخی تنبور ترکی به شکل گلابی بوده که می توان گفت همان باغلاما امروزی است. هنوز علت نام گذاری باغلاما مشخص نیست گمان می رود بدلیل گره زدن پرده ها به دور دسته باغلاما نامیده شده است. بطور کلی می توان گفت این ساز دستخوش تغییرات و تحولات زیادی در ادوار گوناگون بوده و به شکل امروزی در آمده است. موسیقی ترکیه از جمله موسیقی است که سازهای مضرابی نقش مهمی در آن دارند. ساز باغلاما یکی از انواع سازهای مضرابی است که در بین مردمان این سرزمین طرفداران خاص و جایگاه ویژه ای دارد و نشان از فرهنگ و اصالت مردمان این سرزمین است. این ساز با صدای دلنشین امروزه سازی محبوب در بین مردمان ترک زبان و کُرد زبان است که در مراسم و آیین های مختلف مورد استفاده قرار می گیرد.
از ویژگی هایی که این ساز را در میان سازهای دیگر خاص و ویژه می کند، دارا بودن سه گروه سیم در آن است. تعداد هفت سیم در این سه گروه جای گرفته که با نواختن این سیم ها از طریق سرانگشتان و یا با مضراب، نوای جادویی و آرامش بخش ساز از لابه لای سیم ها شنید می شود.
دسته بندی سیم ها در یک گروه سه تاره و دو گروه دوتاره باعث شده است تا نواختن آن کمی از دیگر سازها متمایز شود. نوای سیم ها در کاسه گلابی شکل باغلاما گردش کرده و بر روی این کاسه ،یک صفحه چوبی پوشانده شده است که این دو موجب تولید رنگ خاص صدای ساز، زیبایی و تقویت صدای آن می شوند.
برای خوشنوایی و خوش صدایی ساز سازندگان نهایت دقت و حوصله را به خرج می دهند. ساخت کاسه ی ساز از چوب درختان مختلف صورت می گیرد. اما در قسمت پشت کاسه از چوب های نازک استفاده می شود که به این قسمت اتصال می یابند. در محل وصل دسته با کاسه نیز از چوب های نازک استفاده می شود که ایجاد اتصالی محکم می نماید.
استفاده از خرک تحتانی در قسمت انتهایی کاسه، باعث ایجاد محلی برای گره زدن سیم ها می شود. سیم ها بعد از آن به خرک میانی رسیده و به گوشی ها متصل می شوند. برای تنظیم جای سیم ها لازم است که خرک میانی کمی در محل خود حرکت کند. نصب پرده ها با نوای موسیقی هر منطقه و محتوای شنیداری آنها کاملا مطابقت داشته و هر منطقه به نوع مشخصی پرده ها را به اصطلاح کوک می کنند.
امروزه ساز باغلاما علاوه بر محبوبیت در بین مردمان کُرد زبان و ترک زبان در بین اقوام دیگر نیز محبوب است و در هر منطقه با توجه به موقعیت جغرافیایی و آداب و رسوم نوع ساخت ساز و جنس مواد تشکیل دهنده ساز با هم فرق می کند. بطور کلی اجزای سازنده ساز باغلاما به صورت زیر است.
کاسه ساز: باغلاما دارای کاسه یکپارچه و نیمه گلابی شکل است که جنس آن از چوب درخت سرو کوهی، ماهون و صنوبر است. کاسه ساز به روش های متفاوت ساخته می شود. در واقع می توان گفت نوع ساخت کاسه بر صدا و رنگ ساز تاثیر بسزایی دارد. گاهی اوقات ساز را توسط برش بزرگی از کُنده های درخت بصورت یکپارچه می سازند و در برخی موارد بصورت ورقه های نازک و حرارت دیده چوبی که به روش خاصی متصل می شود، کاسه را می سازند.
صفحه ساز: صفحه بر روی کاسه قرار می گیرد که بیشتر از چوب درختان تیره، افرا و کاج ساخته و با روغن درخت صنوبر جلا داده می شود، این کار باعث نوای زیبا و دلنشین ساز می گردد. در واقع نقش صفحه چوبی پوشاندن کاسه ساز است که باعث زیبایی و تقویت صدای ساز همراه با ایجاد رنگ خاص صدای آن می شود.
دسته ساز: باغلاما دارای دسته ای است که به کاسه ساز متصل شده است. از آنجا که دسته تحت فشار دست نوازنده است باید از جنس سخت و محکم همانند چوب بلوط، گردو، ماهون باشد.
دستان ساز: بر روی دسته ساز بسته شده است و از جنس سیم های نایلونی است.
پرده: بر روی دسته قرار دارد. پرده از جنس نخ پلاستیکی ساخته می شود. نصب پرده ها و کوک کردن آنها در هر منطقه با توجه به نوای موسیقی باهم فرق دارد. در باغلامای دسته کوتاه تعداد پرده ها 19 و در باغلامای دسته بلند 24 عدد است.
سیم: باغلاما دارای 6 یا 7 سیم از جنس فولاد است که به صورت سه گروه سه تایی، دوتایی و دوتایی تقسیم می شوند. سر سیم ها از یک طرف به سیم گیر در قسمت پایین ساز و سر دیگر آن به گوشی ها در دسته ساز متصل می شود.
گوشی: باغلاما دارای 7 گوشی است که تعداد آن به اندازه تعداد سیم ها است. گوشی ها از جنس چوب درخت مَمرَز، بلوط و شمشاد هستند که 4 سوراخ در روی دسته طرف راست و 3 سوراخ در طرف مقابل قرار گرفته و گوشی ها داخل آنها قرار می گیرند بطوری که سیم ها دور گوشی ها پیچیده و توسط آنها کوک می شوند.
سیمگیر: در پایین ترین قسمت کاسه ساز واقع شده بطوری که سیم ها در بین شیارهای آن قرار می گیرند و با این روش بر روی ساز ثابت می مانند.
شیطانک و خرک ساز: این دو وظیفه نگهداشتن سیم ها را بر عهده دارند. شیطانک قطعه باریکی از جنس چوب در آنتهای دسته و قبل از سرپنجه و دستان قرار می گیرد که محل عبور سیم ها می باشد. خرک قطعه ای باریک بر روی صفحه ساز است کهاز جنس شاخ، استخوان، چوب محکم و در بعضی مواقع از جنس عاج فیل است. خرک با شیارهای کم عمق بر روی صفحه ساز نصب می شود. در واقع خرک باعث می شود سیم ها با فاصله کم از صفحه قرار بگیرند.
مضراب: باغلاما را با مضراب که معمولا پلاستیکی یا از چوب درختان است، می نوازند. همچنین این ساز را با سر انگشتان دست هم می توان نواخت.
ساز باغلاما جزو خانواده سازهای زهی زخمه ای می باشد. که با زخمه زدن مضراب پلاستیکی یا سرانگشتان دست (شلپه یا شرپه) بر عامل مرتعش شونده، نواخته میشود.ساز باغلاما اصالتاً ترکی می باشد و ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی به حساب می آید. سازهای هم خانواده آن در نیم قرن گذشته در کشورهای همسایه ترکیه (ایران، عراق، آذربایجان) رواج یافته است.
