آشنایی با آرامگاه حافظیه در شیراز

حافظیه یا آرامگاه حافظ (گشایش: ۸۵۶ ه‍.ق – ۱۴۵۲ م)، محل خاکسپاری حافظ شیرازی در شیراز است. این بنا به فرمان رضاشاه به علی اصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش وقت و برپایهٔ طرحی از آندره گُدار طراحی و بازسازی شد. مجری آن، علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، و سرپرستش علی سامی بودند.

حافظیه بارها از سوی حاکمان تیموری، صفوی، افشار و زند بازسازی و مرمت شد. سرانجام در سال ۱۳۱۴ ش/۱۹۳۵ م، آخرین اقدام مهم و شایسته توسط وزارت آموزش و پرورش فارس به ابتکار علی اصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش صورت گرفت و ساخت یک بنای جدید ترتیب داده شد. آندره گُدار باستان شناس فرانسوی، مدیر کل باستان شناسی کشور، طرح و نقشه ای مناسب را طراحی کرد. اجرای این پروژه به علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، واگذار شد و علی سامی سرپرستی آن را برعهده گرفت. در این طرح، به سبک همان طرح گذشته، حافظیه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد و ایوانی به طول ۵۶ و عرض ۷ متر و با ۲۰ ستون سنگی به ارتفاع ۵ متر، آن دو باغ را از یکدیگر جدا می کند. اجرای کامل این طرح تا سال ۱۳۱۷ ه‍.ش به درازا انجامید.

طراح و معمار حافظیه کیست؟

یکی از شرق شناسان بزرگی که همواره به تاریخ و تمدن و هنر ایران عشق می ورزید، «آندره گدار» فرانسوی بود. او که فارغ التحصیل دانشکده هنرهای زیبای پاریس بود، به سال ۱۳۰۷ هجری شمسی به دعوت دولت وقت ایران و به منظور ساماندهی اداره کل باستان شناسی، نگهداری و مرمت بناهای تاریخی، به ایران آمد. وی در طی ۳۲ سال اقامت در ایران و مدیریت اداره کل عتیقات و ریاست دانشکده هنرهای زیبای تهران، از بیشتر آثار تاریخی ایران بازدید کرد و ضمن تهیه فهرستی از آن ها، اقداماتی در جهت حفظ، نگهداری و مرمت آن ها انجام داد.

آندره گدار در جنگ جهانی دوم به هنگام اشغال فرانسه توسط نازی ها به نمایندگی کمیته ملی فرانسه در ایران برگزیده شد و نشریه فرانسه آزاد را در تهران منتشر کرد. او از سال ۱۹۳۶ به بعد، به منظور شناساندن آثار تاریخی ایران به جهانیان، با همکاری همسرش «یدا گدار» و عده ای از محققان و دانشمندان ایرانی به انتشار سالانه جزواتی به زبان فرانسه به نام «آثار ایران» دست زد و در هشت جزوه بادقت و وسواس فراوان با ذکر جزئیات هنر ایران و ارائه طرح و نقشه بناها، به معرفی یکایک این آثار همت گماشت. سه تپه تاریخی «سلیمان تپه»، «زیرز» و «مازیر» از نخستین آثار ملی ایران بودند که توسط این معمار فرانسوی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند. ساخت و تکمیل بنای حافظیه به شکل امروزی یکی از کارهای بسیار زیبا و ماندگار وی است که با الهام از معماری اصیل ایرانی و با تکیه بر ذوق و هنر استادکاران هنرمند و با نظارت وی به اتمام رسید.

تغییرات ساختمان حافظیه در گذر زمان

تاریخ حافظیه تاریخی پرفرازونشیب است. به همین خاطر بخش های مختلف آن را به صورت جداگانه برای شما روایت خواهیم کرد.

• از ابتدا تا کریم خان زند: در ابتدا آرامگاه حافظ بسیار ساده بود و فقط یک عمارت گنبدی شکل و باغی کوچک داشت. در اوایل قرن یازدهم قمری، برای اولین بار این عمارت بازسازی شد. اولین بار این عمارت را در دوران شاه عباس صفوی بازسازی کردند. پس از آن، در دوران نادر شاه افشار نیز این بنا مجدداً بازسازی شد. در این دوران فقط عمارت بازسازی شد و بخش جدیدی به آن اضافه نکردند؛ اما نهایتاً دولت زندیه روی کار آمد و شیراز را به عنوان مقر حکومتی انتخاب کرد. در سال 1187، کریم خان زند دستور داد تا بارگاه زیبایی به سبک معماری زندیه در حافظیه ایجاد کنند. این بارگاه همان تالار چهار ستون است که آن را با نام تالار بیست ستون می شناسیم. علاوه بر این، کریم خان دستور ساخت باغی دلباز را نیز در حافظیه صادر کرد.
• از زندیه تا قاجار: پس از به قدرت رسیدن قاجاریان، تا حدود سال 1235 هجری، تغییراتی در حافظیه داده نشد. نهایتاً میرزا مؤیدالدوله یا همان تهماسب میرزا که در آن دوران حاکم فارس بود، دست به مرمت حافظیه زد. وی در سال 1257 دستور ساخت یک کوشک کوچک را در نزدیکی آرامگاه حافظ صادر کرد. جالب است بدانید که تهماسب میرزا زرتشتی بود. به همین خاطر یکی از سادات متعصب به اینکه فردی زرتشتی قبر حافظ را می سازد، اعتراض کرد. در پی این اعتراض جلوی کار تهماسب گرفته شد و بخشی از ساختمان را تخریب کردند. تا سال 1280، خبری از مرمت و بازسازی در حافظیه نبود. نهایتاً شعاع السلطنه، حاکم فارس تصمیم گرفت تا ضریحی فلزی روی آرامگاه حافظ قرار دهد.
• دوران پهلوی تا امروز:در سال 1310 و ابتدای دوران حکومت پهلوی اول، اعظم بهرامی استاندار فارس به بازسازی حافظیه مشغول شد. او به عنوان اولین اقدام، سردر سنگی و بزرگی بر دیوار جنوبی حافظیه قرار دارد. فضاسازی امروزی باغ حافظیه را می توان مدیون ابتکار این فرد دانست. در سال 1314، سرهنگ علی ریاضی، رئیس وقت فرهنگ فارس با همکاری چند تن دیگر، بازسازی حافظیه را آغاز کردند. پروژه بازسازی و ساخت بنای حافظیه که امروز شاهد آن هستیم، از سال 1315 آغاز و در سال 1316 به پایان رسید. در حقیقت باید گفت که ظاهر امروزی حافظیه شیراز در همین دوران شکل گرفت.پس از فروپاشی سلطنت پهلوی، برای اولین بار در سال 1386 حافظیه مرمت شد. طی این مرمت و نوسازی، سطح مسی گنبد را تمیز و بخش هایی از ساختمان را بازسازی کردند.

تاریخچه حافظیه

پس از آنكه روح بلند حافظ (در ۷۹۲ یا ۷۹۱ ه.ق) به ملکوت اعلا پیوست، در خاک باغ مصلی كه مأوا و محل گشت و تفرج او بود، در زیر سایه سرو روانی به خاک سپرده شد. ۶۵ سال پس از وفات او (یعنی در سال ۸۵۶ ه.ق.) در زمان حكمرانی میرزا ابوالقاسم گوركانی، استاد و وزیر حكمران گورکانی به نام شمس الدین محمد یغمایی بر فراز قبر حافظ عمارت گنبدی بنا كرد و جلوی آن را حوض بزرگی ساخت كه از آب ركن آباد پر می شد.

این بنا در اوایل قرن یازدهم هجری در زمان سلطنت شاه عباس مرمت شد. در زمان نادر شاه افشار نیز تعمیراتی بر آرامگاه انجام گرفت؛ اما بنیادی ترین كار بر مزار حافظ در زمان كریمخان زند بود. او در سال ۱۱۸۹ ه.ق دستور ساخت سازه ای اساسی روی آرامگاه حافظ را داد. ساختمان او به شیوه بناهای زمان زندیه دارای تالاری با چهار ستون سنگی یک پارچه و از طرف شمال و جنوب گشاده به فضای باز بود و در طرف چپ و راست آن دو اتاق قرار داشت؛ به گونه ای كه مقبره حافظ در شمال تالار قرار می گرفت و در جنوب آن باغی بزرگ نمایان بود. این چهارستون با ارتفاع پنج متر هنوز نیز وسط تالار مقابل پله ها با نقوش رنگ باخته، اما زیبا خودنمایی می كنند.

همچنین كریمخان دستور داد تا سنگی از جنس مرمر برای قبر خواجه شیراز بتراشند و پس از آماده شدن سنگ، دو غزل از غزل های حافظ را به خط نستعلیق كه توسط حاج آقاسی بیگ افشار آذربایجانی نوشته شده بود، روی آن حجاری كنند. این سنگ با ابعاد ۴۰x۸۰x۲۶۶ سانتی متر هنوز نیز روی قبر قرار دارد. بالای كتیبه سنگی و در میان ترنجی این جمله نوشته شده است: «انت الباقی و كل شی هالک».

در زیر آن غزلی زیبا از حافظ در ۱۲ سطر با مطلع زیر آمده است:

مژده وصل تو كو كز سر جان بر خیزم

طایر قدسم و از دام جهان برخیزم

دورتادور آن نیز غزلی دیگر با این مطلع نوشته شده است:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش

پیوسته در حمایت لطف اله باش

همچنین در دو گوشه ی بالای سنگ، این دو مصرع آمده است:

بر سر تربت ما چون گذری همت خواه

كه زیارتگه رندان جهان خواهد بود

و در گوشه پائینی سنگ دو مصرع زیر نوشته شده است:

چراغ اهل معنی خواجه حافظ

بجو تاریخش از خاک مصلی

كه خاک مصلی به حساب حروف ابجد بیانگر تاریخ وفات حافظ است.

پس از حكومت زندیه نیز افراد بسیاری آرامگاه را تعمیر و مرمت كردند كه برخی از آنان عبارت اند از:

• در سال ۱۲۷۳ ه.ق. تهماسب میرزا (مؤید) حكمران فارس آرامگاه را تعمیر و مرمت كرد.
• در سال ۱۲۹۵ ه.ق. مرحوم فرهاد میرزا (معتمدالدوله) فرمانفرمای فارس معجری چوبی بر آرامگاه خواجه نصب كرد.
• در سال ۱۳۱۷ ه.ق ملا شاه جهان زرتشتی (اردشیر) ساكن تهران به خاطر علاقه ای كه به حافظ داشت بر مزار او رفته و تفألی به دیوان حافظ می زند كه شعر زیر می آید:

ای صبا با ساكنان شهر یزد از ما بگو

كای سر حق ناشناسان گوی میدان شما

گرچه دوریم از بساط قرب همت دور نیست

بنده شاه شماییم و ثنا خوان شما

وی از این شعر خوشش آمده و تصمیم می گیرد بقعه و بارگاه مجللی روی قبر حافظ بسازد. به همین منظور مشغول به كار می شود و معجری بر فراز قبر می سازد؛ ولی یكی از سادات متظاهر وقت به جرم آنكه چرا یک شخص زرتشتی (گبر) می خواهد قبر حافظ را بسازد، آن بنا را خراب كرد و شخص بانی را از این كار باز داشت. گفته شده است در آخر عصایش را به قبر حافظ می زند و خطاب به او می گوید:

درویش می خواستند تو را نجس كنند، نگذاشتم!

هنوز آثار افتادن چوب بست ها روی سنگ قبر به صورت شكستگی در سنگ به چشم می خورد.

در سال ۱۳۱۰ خورشیدی فردی به نام دبیر اعظم بهاری که استاندار فارس بود، سر در حیاط جنوبی و نارنجستان آن را سروسامان داد، همچنین خیابانی در جلو آرامگاه احداث کرد و نام آن را «خرابات» گذاشت که بعدها به گلستان تغییر نام پیداکرد. در سال ۱۳۱۱ خورشیدی فرج الله بهرامی نیز تعمیراتی اساسی در باغ، آرامگاه و دیوارهای اطراف آن انجام می دهد.

در سال ۱۳۱۴ خورشیدی به کوشش مرحوم علی اصغر حکمت شیرازی (وزیر فرهنگ وقت) و علی ریاضی (رئیس فرهنگ وقت) طرح نقشه ی آرامگاه حافظ، به شکل کنونی آن با طراحی و نظارت مهندس «آندره گدار» شرق شناس و ایران شناس بزرگ فرانسوی تهیه شد و در سال ۱۳۱۶ به اتمام رسید.

در این ساختمان، عمارت قدیمی کریم خان زند به صورت تالاری درآمد که ۵۶ متر طول دارد و به وسیله ۲۰ ستون سنگی بلند نگاه داشته می شود. چهار ستون یک پارچه کریمخانی در میان این ستون ها قرار دارد و ۱۶ ستون دیگر دو تکه است که در سال ۱۳۱۵ شمسی ساخته و نصب شده است.

معماری آرامگاه حافظیه

این آرامگاه بزرگ از بخش های مختلفی تشکیل شده است. و جلب است بدانید همه چیز دراین آرامگاه معنی و مفهوم خاصی دارد. در زیر هر کدام از بخش های آرامگاه را معرفی می کنیم:

• حیاط جنوبی : که در واقع ورودی اصلی آرامگاه می باشد که در دو طرف این ورودی باغچه های گل بزرگی قرار دارد و در میان آن دو استخر بزرگی قرار گرفته است. این بخش جنوبی در واقع نمادی از مادیات است که با نزدیک شدن به بخش شمالی که مزار حافظ قرار دارد، از بندهای انسانی آزاد شده و با بالا رفتن از پله های ایوان به سیر و سلوک عرفانی نزدیک می شود سپس با پایین آمدن از پله ها همانند تعظیمی در برابر خورشید که همان آرامگاه اصلی است می باشد. ایوان از ۹ پله تشمیل شده است که مضمون ۹ آسمان را تداعی می کند.
• آرامگاه مرکزی: گنبدی به ارتفاع ۱۰ متر از جنس مس روی مزار حافظ برافراشته شده است که نمادیانگر آسمان است و همانند کلاه درویشان ترک است. رنگ درونی گنبد با رنگ هایی که نماد عرفان هستند مزین شده است و جالب است بدانید رنگ های به کار رفته در این گنبد هم هرکدام بیانگر نمادی است مانند رنگ قهوه ای نماد خاک، رنگ فیروزه ای نماد بهشت. در زیر گنبد سنگ مزار به ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار گرفته است که روی آن را اشعار زیبایی حکاکی شده است.
• رواق چهار ستونه (بیست ستون): اگرچه این رواق دارای ۲۰ ستون سنگی بلند می باشد اما از آن جهت که ۴ ستون وسط آن به زمان کریم خان بر می گردد به آن رواق ۴ ستونه می گویند. در زیر این مکان آب انباری قرار دارد که حیاط را به قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می کند. در سمت چپ این مکان اتاق هایی وجود دارد که به آرامگاه های افراد مهمی مانند قوام السلطنه (سیاستمدار دوران قاجار و پهلوی) اختصاص یافته است.
• محوطه شمالی: در این قسمت آرامگاه حافظ و درخت های نارنج با دو حوض مستطیل شکل قرار دارد. که بخش شمالی نمادی از ملکوت است که متشکل از ۸ درب ورودی و خروجی است. جالب است بدانید ۸ ستون آرامگاه مرکزی نشان دهنده قرنی است که حافظ در آن زندگی می کرده است. همچنین نمایانگر هشت درب بهشت می باشد.

حافظیه و گردشگری

در این محوطه در کنار درختان نارنج چندین استخر مستطیل شکل اضافه شده است که محیط دلپذیر را برای بازدیدکنندگان ایجاد کرده است. گنبد بالای مقبره حافظ که در شب روشن است نقطه کانونی جذابی را در محوطه ایجاد می کند. مقبره سابق قاسم خان ولی، اکنون کتابخانه ای حاوی ۱۰ هزار جلد کتاب است که به عنوان مرکز حافظ شناسی استفاده می شود.

آشنایی با آرامگاه شمس تبریزی در قونیه