میرزا حسین نائینی، شیخ الاسلام محمدحسین نائینی زاده ۲۶ خرداد ۱۲۳۹ (۲۷ ذیقعده ۱۲۷۶ قمری) در نائین - درگذشته ۲۳ مرداد ۱۳۱۵ (۲۶ جمادی الاول ۱۳۵۵ قمری) در نجف مرجع تقلید شیعه بود که بعد از درگذشت فتح الله غروی اصفهانی، مرجعیت عامه شیعه را بر عهده داشت. او با نوشتن رسالهٔ تنبیه الامه و تنزیه المله نقش مهمی در تثبیتِ نظری جنبش مشروطه انجام داد.
تحصیل محمدحسین نائینی در اصفهان
نائینی تحصیلات ابتدایی را در نائین گذراند. در ۱۷ سالگی به اصفهان رفت و علاوه بر فقه و اصول فقه و علم کلام و حکمت، در ادبیات فارسی و زبان عربی و ریاضی نیز دانش آموخت. وی در اصفهان در منزل حاج محمدباقر نجفی اصفهانی، سرپرست حوزه علمیه و دوست دیرین پدرش، اقامت داشت. او علم اصول را از حوزه درس ابوالمعالی کرباسی، مدرس توانای اصول و فلسفه و کلام را از میرزا جهانگیرخان قشقایی، شیخ محمدحسن هزارجریبی و شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، معروف به آقا نجفی اصفهانی و فقه را نزد شیخ محمدباقر نجفی اصفهانی فرا می گیرد.
تحصیل محمدحسین نائینی در سامرا و نجف
وی در سال ۱۲۷۶ خورشیدی (۱۳۰۳ قمری) برای ادامه تحصیل راهی عتبات عالیات می شود و پس از توقف کوتاهی در نجف به حوزه علمیه سامرا که در آن زمان با حضور میرزای بزرگ شیرازی حیات علمی تازه ای یافته بود، می رود. در سامرا از حوزه درس استادان بزرگ آن، چون سید میرزای شیرازی، سید اسماعیل صدر و سید محمد فشارکی اصفهانی بهره می برد. او در تمام طول زمان جنبش مشروطه ایران و زمان بعد از آن تا پایان جنگ جهانی اول در ایران حضور نداشته است. نائینی در سال ۱۲۷۸ خورسیدی (۱۳۱۴) پس از مرگ استادش به نجف رفت و از شاگردان محمدکاظم خراسانی (آخوند خراسانی) شد و سال ها در کنار او به فعالیت پرداخت. آقابزرگ تهرانی در وصف او می نویسد: «میرزای نائینی در جلسه درس عمومی آخوند شرکت نمی کرد. چون او غنی از آن بود؛ و اگر هم شرکت می نمود به خاطر احترام و ادب شرکت می کرد نه برای تعلیم و تلمّذ» او تدریس را در زمان حیات استادش (میرزای شیرازی) آغاز کرد.
گرایش سیاسی آیت الله میرزا محمد حسین نائینی
آیت الله میرزا محمد حسین نائینی غروی از علمای مبارز است كه با حضور خود، از نهضت مردمی مشروطه در ایران حمایت كرد و كتاب« تَنبیهُ الاُمّه» را در بحران انقلاب مشروطه درمورد انواع استبداد و حكومتهای خودكامه شاهان مستبد و همچنين وظایف علما و فقها در قبال دین و اوضاع ایران در دوران قاجاریه نوشت. گرایش سیاسی نائینی نزدیک به میرزای شیرازی و همچنين سید جمال الدین اسدآبادی بود که از دوستان دوران جوانی او به شمار می رفت.
آثار محمدحسین نائینی
یکی از مهم ترین آثار منسوب به او که منعکس کننده نظرات سیاسی اوست گفتگوی محمدکاظم خراسانی با میرزای نائینی پیرامون حکومت دینی می باشد. در صحت این اثر تردید وجود دارد. اکبر ثبوت معتقد است این گفتگو روی داده است ولی برخی دیگر چون سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، سید علی سیستانی، ذبیح الله نعیمیان، محمدعلی نجفی کرمانشاهی، محمدصادق مزینانی و عده ای دیگر آن را جعلی می دانند. محسن کدیور در مقالات خویش به این گفتگو استناد می کند. اصل این گفتگو چاپ نشده و گزیده هایی از آن در کتاب محسن دریابیگی (چاپ اول ۱۳۸۶ و دوم ۱۳۸۷) آمده است. تنبیه الامة و تنزیه الملة معروف ترین اثر نائینی است که آن را در فروردین ۱۲۸۸ خورشیدی (ربیع الاول ۱۳۲۷) پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی و پیش از فتح تهران توسط مشروطه خواهان) نوشت و در همان سال در بغداد به چاپ رساند. این کتاب برای دفاع از مشروطه در مقابل کتاب «مشروطه مشروعه» نوشته شیخ فضل الله نوری نوشته شده است.
سال های پایانی محمدحسین نائینی
در مرحله آخر زندگی نائینی، سندی در مبارزه با دو دولت ایران و عراق در دست نیست بلکه بی علاقگی ش به سیاست و دوستی با قدرت مندان دیده می شود.
زندگینامه استاد شهید مرتضی مطهری استاد فلسفهٔ اسلامی
