با ساز عود(بربط) آشنا شوید

ساز عود یا بربط

عود از دسته سازهای زهی مضرابی مقید است که در موسیقی کهن ایرانی همواره به برتری آن نسبت به سازهای دیگر تاکید شده است تا آنجا که به آن شاه سازها و اشرف سازها گفته می شود. نام فارسی آن بربط یا بربت است و چون شکم ساز (جعبه ی طنینی) کاملا از چوب پوشیده شده است و در عربی به چوب عود گفته می شود نام عود را برایش برگزیده اند.

این ساز ایرانی گویا در اوایل اسلام به کشورهای عربی راه یافته است و جانشین سازی بنام مِزهَر شده است ظاهرا اعراب سازی شبیه به عود داشته اند که سطح آن را با پوست بز می پوشاندند و چون به ساز ایرانی بربط دست یافتند و سطح این ساز چوبی بود آن را عود نامیدند. در اشعار شاعران پارسی واژه ی عود استفاده ی فراوان شده است.

دانی که چنگ و عود چه تقریر می کنند / پنهان خورید باده که تعزیر می کنند (حافظ)

مطرب مجلس بساز زمزمه ي عود/ خادم ايوان بسوز مجمره ي عود (سعدی)

تاریخچهٔ بربط

این ساز را می توان آن را از اصیل ترین سازهای موسیقی ایران زمین به شمار آورد. آثار باستانی میان رودان متعلق به هزارهٔ دوم پیش از میلاد، نگارهٔ مردی ایستاده را نشان می دهد که به نواختن بربط مشغول است.

در حقیقت سومری های باستان نخستین مردمی هستند که در آثار به جای مانده از آن ها ردپایی از این ساز در دیده می شود. ساز عود در ایران پیش از اسلام به نام بربط شناخته می شد و پس از سومری ها و در دوران هخامنشیان رواج داشته است. این ساز در عهد ساسانی بیش از همه ادوار رواج داشته است.

گویا در اوایل اسلام به کشورهای عربی راه یافته و جانشین سازی به نام «مزهر» شده است. بر پایهٔ برخی از اسناد «ابن سریح ایرانی نژاد» نخستین کسی است که در عربستان و در قرن یکم هجری عود فارسی یا بربط را نواخته و نوازندگی آن را آموزش داده است. الاغانی می گوید:آشنایی او با عود از آنجا شروع شد که «عبدالله ابن زبیر» جمعی از ایرانیان را به مکه دعوت کرده بود تا خانهٔ کعبه را تعمیر کنند. دیوارگران ایرانی عود می زدند و اهل مکه از ساز و موسیقی ایشان لذت می برند و آن را تحسین می کردند، ابن سریح پس به عود زدن پرداخت و در این صنعت سرآمد هنرمندان زمان گشت.

شکل ساختاری بربط:

شکم این ساز بسیار بزرگ و گلابی شکل و دسته آن بسیار کوتاه است. به گونه ای که بخش اعظم طول سیم ها در امتداد شکم قرار گرفته است. سطح رویی شکم از جنس چوب است که بر آن پنجره هایی مشبک ایجاد شده است. بربت فاقد «دستان» است و پرش از خرک ساز کوتاه و تا اندازه ای کشیده است. بربت دارای ده سیم یا ۵ سیم جفتی است البته در برخی مواقع استادان قالب شکنی کرده و دو یا یک سیم در قسمت پایین قبل از سیم دو به ساز اضافه می کنند که این سیم ها فا زیر کوک می شود. سیم های جفت با هم هم آوا (کوک) می شوند و هر یک از سیم های دهگانه، یک گوشی مخصوص به خود دارد؛ گوشی ها در دو طرف جعبه گوشی (سر ساز) قرار گرفته اند.

اجزای عود

کاسۀ طنینی و صفحۀ رو: ایراندخت

کاسۀ طنینی بربط مانند گلابی است که از طول به دو قسمت مساوی تقسیم و از ترک ِ های چوبی متعدد به هم پیوسته تشکیل شده است.

ترک ها از یک سو در پایین کاسه و از دیگر سو نزدیک دسته به یکدیگر می رسند. صفحه روی بربط از جنس چوب است که به منظور صدا دهی بهتر از چوب کاج استفاده می شود. دو دایره کوچک و یک دایره بزرگِتر مشبک از جنس استخوان برای خروج صدا از کاسه بر روی صفحه تعبیه شده است و خرک در قسمت پایین صفحه قرار می گیرد.

بر روی صفحه، به فاصله کمی از خرک در محل برخورد مضراب با وترها، صفحه کوچک بیضی شکلی از جنس چوب یا استخوان چسبانده می شود تا به دلیل کوتاهی ارتفاع خرک، از برخورد مضراب با وترها صفحه اصلی ساییده نشود.

پُل: ایراندخت

در پنج نقطه از صفحه به طرف داخل کاسه پل هایی افقی متصل به صفحه وجود دارند که از تغییر شکل یافتن صفحه جلوگیری می کنند.

خرک و سیم گیر: ایراندخت

خرک بربط قطعه چوبی به طول تقریبی 10 سانتیمتر است که در قسمت پایین کاسه قرار می گیرد و روی آن شیارهای کم عمقی برای عبور وترها ایجاد شده اند. در ساخت بعضی بربط ها، وترها به «سیم گیری» که در انتهای بدنه کاسه است وصل می شوند و در بعضی دیگر خرک وظیفه «سیم گیر» را نیز به عهده دارد، به این صورت که وترها در سوراخ هایی که روی خرک وجود دارند گره میخورند و به طرف گوشی ها میروند. معمولا خرک را مستقیماً به صفحه رو نمی چسبانند و بین خرک و صفحه تکه ای چوب یا صدف قرار می دهند.

دسته:

بربط دارای دسته کوتاه چوبی، تقریبا به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر حدود 10 سانتیمتر است. در قدیم روی دسته بربط دستان بندی می شد ولی امروزه دسته فاقد دستان بندی است. بعضی تزیینات که در ساخت دسته به کار می روند مشابه خط دستان هستند. دسته از یک طرف به کاسه طنینی و از طرف دیگر به سرپنجه متصل است. ایراندخت

سرپنجه: ایراندخت

سرپنجه یا جعبه گوشی ها محفظه ایست توخالی که در ابتدای طول دسته قرار دارد و کمی متمایل به طرف عقب ساخته می شود. سرپنجه محل قرار گرفتن گوشی هاست و در هر یک از طرفین آن پنج گوشی قرار دارند. ایراندخت

گوشی ها:

بربط دارای 10 گوشی به تعداد وترهای ساز است. گوشی ها از جنس چوب به شکل میخ سر پهن ساخته می شوند که قسمت پهن آنها بیرون سرپنجه و در دست چپ نوازنده برای کوک کردن وترها قرار می گیرد و انتهای باریک آنها درون سرپنجه فرو می رود و یک سر هر وتر به آنها بسته می شود.

تعداد و جنس وَتَرها:

بربط دارای 10 وتر است که دو به دو با هم هم صدا کوک میشوند. در بعضی بربط ها بمترین وتر را تکی میبندند و بیشتر برای صدای واخوان در نظر گرفته می شود. جنس وترها از زه (رودۀ تابیده گوسفندی) یا ابریشم تابیده با روکش فلزی و یا سیم های نایلونی با ضخامت های مختلف است. معمولاً وترهای هشتم تا دهم روکش فلزی دارند. وترهای گیتار بر روی بربط صدادهی خوبی دارند. وترهایی خاص این ساز نیز در کارخانه ها ساخته می شوند که شمارۀ 4 آن مورد تأیید نوازندگان ایرانی است.

وسعت:

وسعت معمول صدای بربط حدود دو اکتاو است که به علت کوتاهی دسته ٔ ساز حدود یک اکتاو و نیم از منطقه صوتی وسط، صدادهی بهتری دارد.

کوک وترها:

روی دسته بربط، به علت عدم وجود دستان بندی، اجرای تمام فواصل موسیقی ایرانی (پرده، نیمپرده و ربع پرده) ممکن است. به جز وتر بم، نسبت صوتی وترها با یکدیگر فاصله چهارم درست پایین رونده است. صدادهی حقیقی یک اکتاو بمتر از نتهای نوشته شده است.

کلید نت نویسی:

نت ِنویسی بربط معمولاً با کلید سل خط دوم حامل است و چون از نت نوشته شده، یک اکتاو بم تر صدا میدهد. بهتر است حدود یک اکتاو از میدان صدا در بم با کلید فا خط چهارم نت نویسی شود.

مضراب:

جنس مضراب بربط از شاه ِپر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم است که با انگشت های دست راست گرفته می شود.

انواع بربط

در قدیم بربط را دو نوع به حساب می آوردند: یکی بربط با کاسه ٔ بزرگ و دسته ٔ کوتاه و دیگر با کاسهٔ کوچک اما دستهٔ بزرگ. امروز به اشتباه ساز دسته بلند را بربط و ساز دسته کوچک را عود می نامند. در حالی که اینگونه نیست و براساس تحقیقاتی که انجام شده هر دو عود یا همان بربط هستند و از یک ساختمان صدایی برخوردارند.

نواختن ساز عود

طول عود تقریبا ۸۵ سانتی متر است. نوازنده عود این ساز را به صورت افقی روی ران پا گذاشته و با مضراب می نوازد.

ساز بانجو را بهتر بشناسید