ساعدنیوز: در میانه بحران های متعدد در منطقه، درگیری مرزی تاجیکستان و قرقیزستان با نزدیک به 200 کشته یکی از ابهام آلودترین درگیری ها است. آیا دو کشور پیشینه درگیری و مشکلات مرزی و سرزمینی دارند که بتوانیم این پیشینه را زمینه این درگیری خونین بدانیم؟
دکتر امید رحیمی: بحث بحران مرزی تاجیکستان و قرقیزستان اصلاً ابهام آلود نیست و این مسأله از ابتدای استقلال این دو کشور بعد از فروپاشی شوروی، سابقه داشته است. دو کشور اختلافات شدید مرزی داشته است. در برخی از بازه های زمانی، این اختلافات مرزی بسیار شدید بوده است.
به طور مثال، در آوریل 2021 دو کشور درگیری های نسبتاً شدیدی داشتند. بعد از آن هم باز درگیری های محدودی وجود داشت و درگیری کنونی نیز در چارچوب همان درگیری ها است. یک نکته ای که باید در اینجا متذکر شویم این است که دو کشور حدود 900 کیلومتر مرز مشترک دارند که حدود 500 کیلومتر آن، علامت گذاری شده است. 400 کیلومتر همچنان علامت گذاری نشده است.
این عدم علامت گذاری کامل مرز دو کشور باعث اختلاف هایی می شود که یا در مرحله اول، کنترل می شوند یا در مراحل بعدی باعث درگیری های خونینی از آن نوعی می شود که امروز شاهد آن هستیم.
ساعدنیوز: برخی تحلیلگران معتقدند که آمریکا برای بحران آفرینی در خارج نزدیک روسیه بر آتش تضادها و اختلافات منطقه ای موجود در پیرامون روسیه می دمد تا تمرکز این کشور را در تقابل همه جانبه با ناتو در شرق اروپا به هم بزند. این تحلیل تا چه اندازه وثیق و مستحکم است؟
دکتر امید رحیمی: این تحلیل شاید در حوزه های دیگر از جمله حوزه بالتیک، شرق اورآسیا یا حتی ناآرامی های قزاقستان و اعتراضات قره قالپاقستان در ازبکستان صدق بکند، اما خب در این مورد به نظر من هیچ داده و فکتی برای ارتباط دهی این دو مورد به همدیگر در دسترس نداریم و در عین حال، دور از ذهن است.
همان طور که قبلاً گفتیم، درگیری های مرزی میان تاجیکستان و قرقیزستان چیز جدیدی نیست و در سه دهه اخیر نیز وجود داشته است. این درگیری ها حتی بعضاً سر موضوعات جزئی و کوچکی شروع می شد. مثلاً مراتعی وجود دارد که ساکنان مناطق مرزی به آن قسمت ها می روند، یا از آنجا خارج می شوند. یا بین ساکنان محلی مناطق مرزی دو کشور، بر سر آب، زمین و این مسائل درگیری هایی به وجود می آید، باعث می شود که مرزبانی ها دخالت کنند.
وقتی مرزبانی ها تیراندازی می کنند، درگیری ها سریع گسترش پیدا می کند. نکته دیگر این که تمام این مناقشات و درگیری ها توسط دو کشور، بدون حضور بازیگران خارجی حل شده است. هر بار که چنین درگیری هایی آغاز شده است دو طرف به یک آتش بس رسیده اند هرچند این درگیری ها تلفاتی هم داشته اند.
این که فرض را بر این بگذاریم که آمریکا در این مورد بحران آفرینی کرده باشد، طرح این موضوع حتی به صورت یک فرضیه هم دشوار است. اما اگر داده یا فکتی در این خصوص به دست آوریم، می توانیم بهتر درباره آن گفتگو کنیم.
ساعدنیوز: با توجه به دخالت مستقیم ایالات متحده آمریکا در تقابل آذربایجان و ارمنستان و سفر یکی از بلندپایه ترین مقامات آمریکایی به ایروان، به نظر آمریکا به شدت دلنگران بر هم خوردن نظم و موازنه موجود در منطقه آسیای میانه و نیز قفقاز است. آیا مراودات نظامی و سیاسی اخیر جمهوری اسلامی ایران با تاجیکستان می تواند بر دغدغه های واشنگتن افزوده و زمینه ساز چنین درگیری مرزی میان قرقیزستان و تاجیکستان شود؟
دکتر امید رحیمی: طرح این موضوع درباره منطقه قفقاز معنادار است ولی طرح این بحث در خصوص آسیای مرکزی موضوعیت ندارد. در آسیای مرکزی اصلاً دینامیسم های منطقه ای به گونه دیگری است. این که ایران تا چه اندازه تعاملات نظامی با این کشورها دارد یا ندارد، در درجه پائین تری از اهمیت برای آمریکا قرار دارد.
چه بسا این که حضور بازیگرانی مثل ایران، یا هر کشور دیگری، که می تواند باعث کاهش نفوذ چین و روسیه در این منطقه شود، شاید مورد استقبال آمریکایی ها قرار بگیرد. مخصوصاً این که در تقابل با نفوذ چین و روسیه باشد. اما فعلاً من ارتباطی بین این دو نمی بینم.
با این حال، در سطح کلان آمریکا خواستار منزوی شدن ایران و قطع هر نوع ارتباط سیاسی و اقتصادی این کشور است. شکل گیری تعاملات نظامی و سیاسی میان ایران و کشورهای آسیای مرکزی خوشایند آمریکایی ها نیست.
درگیری های کنونی میان قرقیزستان و تاجیکستان به گونه ای هست که جمهوری اسلامی موضع بیطرف را خواهد داشت. خب منطقی هم همین است که به نفع هیچ یک از طرف ها وارد نشود نه تحت تأثیر فاکتور روسیه نه تحت تأثیر فاکتور آمریکا یا هر فاکتور دیگری. منطق منافع جمهوری اسلامی ایران و منطق سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ایجاب می کند که در این درگیری ها بیطرف باشد و خواستار صلح و ثبات بدون درگیری باشد.
البته در خصوص بحث موازنه، یک بحثی را که می شود اضافه کرد، نقش مخرب ترکیه است. یکی از بحث هایی که در سال های اخیر تا حدودی جدی شده و باعث نگرانی هم روسیه و هم ایران شده است، این است که درگیری های تاجیکستان و قرقیزستان پیشتر هم وجود داشت و معمولاً در یک سطح محدود و در قالب تیراندازی نیروهای مرزی بود نهایتاً استفاده از خمپاره و برخی تجهیزات سنگین آن هم به طور محدود.
اما از سال قبل، ترکیه پهبادهای بایراکدار را به قرقیزستان داد در حالی که تاجیکستان هیچ نوع پهبادی نداشت. این موازنه بین دو کشور را به هم زد. می دانیم که هر چقدر این درگیری ها بیشتر شود و تلفات سنگین تر شود، امکان دستیابی به صلح دشوارتر می شود.
خصوصاً این که با ورود ترکیه به این بحران، یک مقدار ابعاد قومی آن تشدید شده است. بنابراین، یک نقش مخرب و غیرسازنده را از ترکیه شاهد بودیم. در درگیری اخیر، سازمان کشورهای ترک زبان موضع خیلی بدی گرفت؛ فقط با طرف قرقیز ابراز همدردی کرد و علیه تاجیکستان موضع گرفت.
جالب این بود که برخلاف موضع سازمان کشورهای ترک زبان، دولت ترکیه موضع بیطرفانه ای تری گرفت و خواستار حل و فصل اختلاف از طریق گفتگو شد. لذا از این جهت با توجه به نقش مخرب ترکیه، ایران، روسیه یا هر بازیگر دیگری که به فکر ثبات منطقه است، فعلاً با این منطق ترکیه مخالفت کند تا ثبات و امنیت منطقه دستخوش تغییر نشود.
ساعدنیوز: آیا ایده احیای قلمرو شوروی که یکی از آرمان های نانوشته کرملین بوده و هست، و عملاً رفتار سرد روزها با گورباچف به نوعی باور روسها به این ایده را تأئید کرد، می تواند زمینه ای باشد برای ایجاد بحران و اختلاف در بین کشورهای شوروی سابق و جلوگیری از تحقق این آرمان؟
دکتر امید رحیمی: این بحث یکی از ایده هایی است که بین روس ها و پان اسلاوها مطرح شده و حتی بعضاً هم تحت عنوان احیای روسیه بزرگ و قلمرو روس تبارها و اسلاوتبارها مطرح می شود. باز هم شامل قرقیزستان و تاجیکستان نمی شود.
علاوه بر این، باید این نکته را در نظر داشته باشیم که روسیه سطح بسیار بالایی از نفوذ را در دو کشور قرقیزستان و تاجیکستان دارد. در هر دو کشور پایگاه نظامی دارد. از قضا، بزرگترین پایگاه نظامی خارجی روسیه در تاجیکستان است. در قرقیزستان هم پایگاه هوایی کانت را دارد که پایگاه نسبتاً مهمی برای روسیه است.
بنابراین، منطقاً اختلاف بین دو کشور و تداوم آن نمی تواند به این نفوذ روسیه کمک کند. این اختلاف می تواند پای بازیگران دیگری را هم به منطقه بکشد و این می تواند به ضرر روسیه باشد. حتی اگر ایده مطرح در سؤال را اصل قرار دهیم، باز تداوم این اختلاف خیلی نمی تواند منافع روسیه را تأمین کند.
می شود این طور گفت که سطحی از اختلاف می تواند باعث شود که این دو کشور به مسکو رجوع کنند، اما در این سطح از درگیری که قرقیزستان از ترکیه پهباد می گیرد و تاجیکستان از ایران پهباد می خرد، یا پای چین و رژیم صهیونیستی به این ماجرا باز می شود، این خیلی به نفع روسیه نیست.
دکتر امید رحیمی : ناآرامی های قزاقستان/ در آسیای میانه چه خبر است؟
