چیزهایی راجب قالی فارس

قالی فارس،تجلی دستان هنرمند عشایر

فرش و قالی ایرانی ازصنایع دستی ارزشمند و پرزحمتی است که هنر دستانی توانا و ذهنی خلاق را به نمایش می گذارد. مهارت فرش باقی در استان فارس از هنرهایی است که زنان عشایر آن را به زیبایی هر چه تمام تر خلق می کنند، در بهار یا پاییز پشم گوسفندان را به نخ تبدیل کرده و سپس با رنگ های طبیعی به آن جلوه ای خاص می دهند. مردان و پسران ایل چیدن پشم و رسیدگی به دارهای قالی و دستگاه های ریسندگی و بافندگی را انجام می دهند، در حالی که زنان و دختران انتخاب رنگ و بافت را عهده دار می شوند و مهارت ها را آموزش می دهند. هیچ بافنده ای نمی تواند دو فرش یکسان ببافد، در واقع آن ها تجسمی از زندگی عشایری خود را می بافند. یکی از ویژگی های منحصربه فرد همه قالی های عشایری استفاده از دار قالی افقی است اما در سال های اخیر دار ایستاده نیز استفاده می شود، عشایر در حال کوچ این دارها را با خود حمل می کنند تا هر زمان نیاز بود آن ها را نصب کرده و به بافتن ادامه دهند. تعداد کارگاه های قالی بافی در شهر شیراز محدود است. بیشتر قالی هایی که در شهر بافته می شوند کیفیت دست بافت های مرغوب ایلیاتی را ندارند، این فرش ها بیشتر از پشم هایی با جنس متوسط و رنگ های طبیعی قرمز تیره، قهوه ای، آبی سیر و چند رنگ کلاسیک دیگر بافته می شوند.

قالی فارس؛ فرشی بافته ذهن

فرش های فارس مانند بیشتر فرش های عشایری و روستایی های ایران بدون کاربرد «نقشه» بافته می شوند (یعنی ذهنی بافند که البته طبق مشاهدات شخصی باید گفت که تولیدات جدید تر و مربوط به چند سال اخیر طبق نقشه اند و کمتر در روستا ها ذهنی بافی می کنند) و نیز بر خلاف بسیاری مناطق ایران از جمله کرمان، «خلیفه» یا استادی نیست که رنگ های هر نگاره و شمارهٔ گره های مورد نیاز را برای کارگران بافنده با صدای بلند بخواند.

تاریخچه قالی فارس

آنچه از فرش های کهن فارس به ما رسیده است به ندرت قدمتی پیش از سیصد سال دارد. اینکه در فارس باستان فرش بافته می شده است، تنها به مدد منابع مکتوب به اثبات می رسد. اسناد و مدارک فراوان گواه آن است که فرش بافی فارس، خواه قالی گره بافته خواه گلیم، دست کم دوازده قرن پشت سر دارد. کهن ترین سندی که در آن از فرش های فارس یاد شده، صورت اموال خزانه هارون الرشید عباسی است که پس از مرگ او به سال ۱۹۳ هجری فراهم آمده است. در خزانه فرش خلیفه هزار بساط (فرش گره بافته) ارمنی، سیصد بساط دشت می شان، پانصد بساط طبیری و هزار بساط بافت دارابجرد بوده است.

از سده چهارم هجری به بعد، مدارک مکتوب که دلالت بر گستردگی دامنه فرش بافی فارس داشته باشد فراوان است. اصطخری، جغرافی نویس و مورخ مشهور سده چهارم، که خود از فارس برخاسته، گوید که:

از جهرم افکندنی های نیکو خیزد... و از غند جان.... بساط ها و پرده های نیکو خیزد.

به اندک زمانی، مؤلف نا شناس کتاب پارسی حدود العالم من الشرق الی المغرب (۳۷۲ ه. ق) از پی اصطخری می آید و صریح تر و دقیق تر از او، اقسام گوناگون فرشهای فارس را بر می شمرد. صاحب حدود العالم تصریح دارد که از پارس بساط ها و فرش ها و زیلو ها و گلیم های با قیمت خیزد. این عبارت، شاید برای نخستین بارآشکار می کند که فرش به طور اعم و بساط به طور اخص دلالت بر قالی گره بافته دارد که از زیلو و گلیم بی گره ممتاز است.

در دهه های ۱۷۸۰ و ۱۷۹۰ (۱۱۹۵-۱۲۱۴ ه. ق) بازرگانان کمپانی هند شرقی در ایران به طور منظم فراهم بودن فرشهای صادراتی را در بندر بوشهر گزارش می کنند، که قرن ها (تا حدود پنجاه سال پیش) بندرگاه اصلی برای صدور دستبافت های فارس بوده است.

ویژگی های مهم قالی فارس

هنر و صنعت بافندگی فارس در وهله نخست, هنری عشايری و در وهله دوم هنری روستايی وابسته به عشاير به شمار می رود. قشقایی ها و ايل خمسه بيش از ديگر عشاير به اين هنر اشتغال دارند و روستائيانی که در مسير اين ايل ها زندگی می کنند نیز به توليد قالی و ساير دستبافت ها مشغول اند. این فرش های دست بافت بیشتر به عنوان کالایی برای مصرف شخصی و نه تجارت تولید می شود و به دلیل این که توجهی به نوسانات بازار فرش ندارند طرح های آن ها رنگ آميزی و طراوت خاصی دارند. در سالهای اخير بافندگان عشايری طرح های مورد علاقه مشتریان را می بافند اما ذهنی بافی و رنگ های مرسوم پيشينيان را نیز همچنان ادامه می دهند. قاليچه های ايلات خمسه کار تيره عرب و باصری است که طرح های متنوع و فارسی باف دارند و تماما از پشم تهيه می شوند.

تمام مراحل بافتن از ابتدا تا انتها را زنان انجام می دهند. دار قالی ايل قشقايی مانند ساير عشاير افقی است و بافنده برای بافتن بر روی زمين می نشيند. افقی بودن دار برای هماهنگی با زندگی عشایری و سهولت حمل آن بر پشت چهارپایان است. روستائیان نیز هر سال تعداد زيادی قاليچه می بافند، اين مردمان که پيشينه ايلی و چوپانی دارند همانند عشاير از دارهای افقی استفاده می کنند ولی قاليچه های آن ها از نظر جنس, مرغوبيت قاليچه های ايلات را ندارند. ذهنی بافی هنری است که خلاقیت عشایر را نشان می دهد، این نقشه های ذهنی نوعی بازآفرينی سنتی است که از نسل های پيشين به مردم امروز رسیده و در آن بافندگان ايلی همان نقوش را تکرار می کنند بدون آنکه از نقشه استفاده کنند. به دلیل این ویژگی معمولا هيچ دو فرشی کاملا شبيه يکديگر نيستند. بافندگان تازه کار نیز از سرمشق هايی به نام حور کمک می گیرند. بافندگان قشقایی به اين سرمشق ها که يک يک نقش مايه ها و نگاره های اصلی بر آن بافته شده، دستور می گویند.

ویژگی های مشترک قالی فارس

• تمرکز سبک هندسی بر تمام نقش ها.
• زمینه اکثر قالی ها عاری از لچک هاست و در مرکز آن یک تا سه ترنج لوزی یا شش ضلعی متصل به هم قرار دارند.
• حاشیه ای که از ۳ تا ۷ قاب تشکیل شده است با نقوش هندسی شده (مانند ستاره های هشت گوشه، هشت ضلعی های شقه شده، لوزی هایی که خط محیطی آن ها به صورت پلکان است، برگ های دندانه دار).
• به کار بردن رنگ هایی که چندان روشن نیستند، بافتی که کلا نرم و شل است و وزن متوسطی دارد.
• وجود یک نوار گلیم بافت آبی و قرمز یا بلوطی، به خصوص در قالی های قدیمی.
• گره در قالی های فارس هم به صورت متقارن (ترکی) و هم به صورت نامتقارن (فارسی) استفاده می شود.

طرح و نقش و رنگ

عشایر قشقایی، خمسه، ممسنی، باصری، و بهارلو در فارس فرش هایی با طرح های ذهنی و بسیار جالب می بافند که یکی از مهمترین این طرح ها، ترکی شیرازی بافت ایل قشقایی است و شهرت جهانی دارد. قالیچه های شکرلو، قالیچه های شیری و یلمه نیز هنر دست ایل قشقایی ساکن در سمیرم علیا و سایر نقاط آن ناحیه است. نقش مايه ها و نگاره هايی مرغی و كله مرغی، نقش مايه های گياهی، نگاره های بته ای، نقوش جانوری (چهارپايان)، مشتقات سواستيكا يا گردونه خورشيد، انواع گل ها، ستارگان، شكل های شطرنجی، نقش مايه های دندانه دار برگ، ماهی سان، آرايه های چهاربازويی ميانه ترنج ها از طرح های به کاررفته در این قالیچه ها است.

به طور کلی، قالی های شیراز از نظر طرح به دو گروه تقسیم می شوند:

• گروه اول: طرح ها و نقش های عشایری که از سال های گذشته تاکنون تقریباٌ به یک شیوه مشخص بافته شده و تغییرات زیادی نداشته اند. ویژگی اصلی این نقوش و طرح ها، حالت هندسی و خیالی بافی آن ها است.
• گروه دوم: قالی هایی با نقش ها و طرح های کاملاٌ متقارن که اکثر آن ها از فرش های بافته شده در شهر و هنرهایی همچون کاشی، قلمکار و ترمه تأثیر پذیرفته اند. در این روش، از شاخ و برگ، گل ها و گیاهان و خطوط مدور استفاده شده و امکان ذهنی بافی کمتری در آن وجود دارد. از میان متداول ترین و محبوب ترین نقش های این گروه، می توان به نقوش ماهی درهم، گیاهی، افشان و بته ای اشاره کرد

رنگ هایی از جمله سرخابی، ارغوانی، طلایی، آبی، سرمه ای، صورتی، لاکی، سبز، زرد، قهوه ای و سفید در رده مهم ترین رنگ های قالی های زیبا و چشم نواز شیراز قرار می گیرند. برای رنگرزی نخ های پشمی در پود گليم از رنگ های گياهی يا شيميايی استفاده می شود.

كهن ترين فرش های قشقايی، حداکثر هشت رنگ متمايز دارند، در فرش های اواخر قرن دوازدهم هجری قمری به بعد تعداد رنگ ها از ده رنگ بیشتر شده و در اواسط قرن سيزدهم هجری قمری به چهارده رنگ می رسد. این نشان می دهد كه قشقايی ها تا اواخر قرن دوازدهم هجری قمری به راز تعدادی از رنگ ها، پی نبرده بودند. از نيمه اول قرن سيزدهم، کم کم رنگ های جدید مانند طلایی، سبز، سرخ در دست بافت های ظريف و ريزبافت پدیدار شد.

رنگ قرمز تند سرخ فام (معروف به رنگ گلی) در هنر فرش بافی قشقايی رنگی اساسی است که بيشتر در رنگ آميزی ترنج ها و گاهی نيز لچک ها و زمينه فرش کاربرد دارد اما در حاشيه به ندرت استفاده می شود. برای رنگ آميزی متن و زمينه قالی، با ارزش ترین رنگ برای قشقايی ها آبی فيروزه ای و پس از آن سبز و رنگ سفيد است که نفيس ترين قاليچه ها، يكی از اين سه رنگ و كمتر از همه سبز را در متن خود دارند. بعد از تمام این رنگ ها، رنگ سرمه ای بیشترین استفاده را دارد.

ویژگی های فنی بافت قالی فارس

در بافت این نوع قالی ها، از گره ترکی و فارسی استفاده می کنند که نوع ترکی، در میان بافنده های روستاهای بوانات و ابوالوردی و همچنین ایلات عرب متداول و نوع فارسی نیز در میان هنرمندان فرش باف روستاهایی جنجگشت و نی ریز رواج دارد، همچنین اهالی ایل باصری و قشقایی نیز در این رده قرار می گیرند. همه قالی های شهر شیراز به دو صورت تخت باف و لول باف بافته می شوند.همه دارهای اصیل این شهر، از نوع افقی بوده و امروزه به صورت محدود از دارهای ایستاده هم استفاده می شود.

اسلوب و تار و پود فرش فارس

اسلوب بافت فرش های فارس در هر ايل و طايفه، تقسيمات فرعی طایفه ای و در هر ناحيه فرق می كند؛ در فرش های دست بافتی که به طور کامل پشمی اند و یا آن ها که ریشه ابریشمی دارند، رشته های تار رنگ نمی شوند و رنگ طبیعی پشم ریشه همیشه نمایان است. بخش اعظم قالی های عشایری دو پود، و نزدیک به نیمی از قالی های روستایی یک پود است که اغلب به صورت رنگ شده در بافته ها مورد استفاده قرار می گیرند. به همین دلیل بیشتر قالی های قشقایی، بهارلو و عرب دارای پود قرمز رنگ، پود قالی های نی ریزی به رنگ سفید، پود آباده به رنگ آبی و پود لری به رنگ مشکی، قهوه ای و خرمایی است. بیشترین قالی های فارس شیرازه تک رنگ یا دو رنگ دارند، شیرازه های چند رنگ بیشتر نزد ایلات عرب و قسمت هایی از منطقه بوانات مرسوم است.

به جز گبه های دورو تمام کارهای دست بافت بر دارهای زمینی/افقی بافته می شوند و دو روش بافت لول و بافت تخت برای این قالی ها مورد استفاده قرار می گیرد. قالی هایی که به اسلوب تخت بافته می شوند به دلیل نرمی، تختی و انعطاف پذیری، صاف و چسبان بر زمین نمی ماند و زود جمع می شوند.

گستردگی فرش فارس

بیشتر قالی های کهنه فارس تار و پودشان از پشم است و تار و پود نخی تنها در مناطقی مانند کوهستان داراب و اقلید و آباده فراغه و بخشی از نی ریز متداول بوده است، بخصوص در قالیچه های ریز بافت از آن استفاده می شود.

رشته های تار در دستبافی تمام پشم و نیز در آن ها که ریشه ابریشمی دارند، رنگ نمی شود؛ بنابراین رنگ طبیعی پشم ریشه همیشه نمایان است. بخش اعظم قالی های عشایری دو پوده، و نزدیک به نیمی از قالی های روستایی یک پوده است که اغلب به صورت رنگ شده در بافته ها مورد استفاده قرار می گیرند. به همین جهت بیشتر قالی های قشقایی، بهارلو و عرب دارای پود قرمز رنگ و بیشتر پود قالی های نی ریزی به رنگ سفید و پود آباده ای ها به رنگ آبی و پود لری به رنگ مشکی و قهوه ای و خرمایی است. بیشترین قالی های فارس شیرازهٔ تک رنگ یا دو رنگ دارند. شیرازه های چند رنگ بیشتر نزد ایلات عرب و قسمتهایی از منطقه بوانات مرسوم است. بیشتر فرش های فارس در توسط این مردمان بافته می شوند:

• شیراز
• آباده
• نیریز
• بولوردی
• قالی های عشایری فارس

مقایسه قالی فارس با سایر قالی ها

در درازنای تاریخ مردمانی که قبل از ساکن شدن قشقایی ها در فارس در این دیار می زیسته اند پارسیانی بوده اند که با بافت فرش آشنا و پیوندی عمیق داشته اند و در کنار یافته های باستانشناسی و معماری کهن این دیار می توان از بافته ها و ادامه سنت های بافت در بینشان، تاکید بر کهن بودن فرهنگ فرشبافی داشت. پس از آن زنان ایل قشقایی در کنار ظرافت هایی که در بافت داشته اند و توانایی ایشان در الگو قرار دادن هنری که در سیر کوچ خود آنرا غنی تر نموده اند، در فارس و تبادل با این مردمان توانسته اند زیبایی خاصی را خلق کنند که بر فرش های این جغرافیای کهن دیده می شود.

هانگلدین معتقد است که در امر مربوط به تجارت قالی آنچه بنام قالی شیراز نام برده می شود تمام محصول ناحیه فارس (جنوب غربی ایران) در نظر گرفته میشود.

در کنار قالی های قشقایی در این دیار از قالی های خمسه و دست بافته های روستاهای اطراف نام برده می شود. هر چند تنوع جمعیتی که این قالی ها را می بافند متفاوت است اما، بطور کلی ویژگی های مشترکی مانند سبک هندسی در طراحی، ترنج های پیوسته سه تایی و شش تایی بدون لچک در متن فرش، حاشیه سه یا هفت تایی و بافتی متوسط برای این بافته ها معرفی می شود. در کنار رنگ های درخشان دیده شده در این دست بافته ها، البته هر چند این امر در مورد تمام بافندگان کلیت ندارد دیده می شود.

این مهم را باید در نظر داشت که، نوع گره های مورد استفاده در این دیار چون دیگر نقاط ایران همان دو نوع گره متقارن و نامتقارن است. هر چند گره فارسی در این منطقه بیشتر کاربرد دارد.

از طرفی ابزار و دار مورد استفاده در این منطقه به دلیل خاصیت کوچرو بودن زندگی عشایر دارهای زمینی بوده است و مانند دیگر بافندگان عشایر به علت نحوه ی زندگی ابزار این بافندگان مطابق با شیوه ی زندگی شان بوده است. هر چند بر روی همین دارهای افقی نقوشی بس زیبا، هنرمندانه خلق شده اند.

گاه به اشتباه فرش فارس را با نقوش ساده گبه یکسان می پندارند. در دوره ای از تاریخ فرش فارس، بافت گبه که مهمترین دستبافه عشایر فارس معرفی می شوند آنقدر رواج یافته که نقوش موجود در دستبافته ها و پیوستگی تاریخی اجرای طرح ها بر گبه کمتر دیده می شود و اینجاست که دقت به این امر که همه بافته های فارس محدود به گبه نمی شود یک ضرورت است.

رواج گبه بافی با بازار شناسی مناسب و تمایل تولید کنندگان به پاسخ نیاز بازار بر آن شد که سادگی در فضاهای رنگی به چای نقش جای گیرد. بطوریکه گاهی تنها با دو یا سه رنگ سطوحی از رنگ ایجاد شدند که در کنار دارا بودن خاصیت جذابیت بصری از نقوش به ندرت استفاده شده است. هر چند گبه پیش از این بافته می شده است اما در مقایسه با سایر دست بافته ها بافته ای نازل محسوب می شده است.

طرح های بافندگان فرش فارس هر چند به صورت مکتوب وجود ندارد اما یک طرح و موتیف فرش گاه در مکان های متعددی بافته شده که علاوه بر ناشی بودن از حرکت و ییلاق و قشلاق این بافندگان، پیوسته از دستور برای نقشه خوانی استفاده می نموده اند. تصور نادرست این مبحث که سادگی ابزار بافت در فارس باعث استفاده نکردن از نقشه است در جای خود نیاز به بحث دارد. ابزار بافندگان فارس چون سایر بافندگان از دفتین، قیچی و به جای قلاب که در بافت قالی بر روی دارهای عمودی استفاده می شود از چاقو استفاده می کنند.فراوانی و پراکندگی ایلات درسطح استان فارس مشکل عمده ی تشخیص محل دست بافته ها است.

فرش قشقایی را بشناسیم