در مورد گنبد هارونیه چه می دانید؟

چرا بازدید از گنبد هارونیه پیشنهاد می شود؟

• زیباترین و کهن ترین مکان تاریخی شهر باستانی توس محسوب می شود.
• تاریخچه مبهم و مرموزی دارد و اسرار نهفته بسیاری را در دل خود جای داده است.
• در نزدیکی آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار گرفته است و امکان بازدید از مقبره بزرگترین شاعر کشورمان را برای بازدیدکنندگان میسر می سازد.

تاریخچه گنبد هارونیه

گنبد هارونیه از اماکن تاریخی کشورمان است که شبهات بسیاری در مورد تاریخ احداث آن وجود دارد. هیچ باستان شناس و مورخی هنوز موفق نشده است که تاریخ دقیق ساخت این بنای شکوهمند را بیان کند: برخی از کارشناسان معتقدند این مکان در قرن هفتم هجری احداث گردیده و برخی دیگر قدمت آن را به دوران پیش از اسلام نسبت می دهند. جالب است بدانید که عده ای از مردم نیز به دلیل نام این بنا تصور می کنند که گنبد هارونیه در زمان پنجمین خلیفه عباسی، هارون الرشید احداث گردیده است؛ اما حقیقت این است که هارون الرشید زمانی که قصد داشت برای سرکوب اعتراضات مردم راهی خراسان گردد، در طول سفر بیمار گردید و در توس جان باخت. او در طول حیات خود هیچگاه فرصت ساخت چنین بنای باشکوهی را نیافت. اما چیزی که همگی محققان بر سر آن توافق نظر دارند این است که بنای گنبد هارونیه پس از حمله مغول به ایران احداث گردیده است، زیرا اگر این بنا پیش از آن رویداد ساخته شده بود، ممکن نبود که از حملات وحشیانه مغول ها جان سالم بدر ببرد و بدون هیچ خدشه و آسیبی تا به امروز مستحکم و پابرجا باقی بماند.

کاربری بنای گنبد هارونیه

در هدف از احداث بنا و کاربری آن نیز اختلاف نظر وجود دارد، برخی این مکان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی می دانند (قرن ششم) و برخی دیگر آن را مسجدی می دانند که بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشکده ساسانی ساخته شده است.

از آنجا که در قسمت شمالی بنا، یک ردیف اتاق دیده می شود، این سوال در بیننده ایجاد می شود که این مکان باید محل تدریس و مکان علمی باشد، با این فرضیه می توانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالی دریابیم. چرا که امام محمد غزالی پس از آن که تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت، در طوس ماند و همان جا خانقاهی برای صوفیان و مدرسه ای برای طلاب دایر کرد و شبانه روز خویش را به عبادت خدا و خدمت به خلق می گذراند. هنگامی که سرگرم این کار بود ناگهان اجلش فرا رسید و در طابران طوس که موطن وی بود بدرود زندگی گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از اتمام مرمت ساختمان سازمان حفاظت آثار باستانی سنگ مقبره ای به عنوان یادبود امام محمد در جلو آن نصب کرده است.

عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معین الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند می داند که به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهی در طابران طوس ساخته است. وی این نظریه را که بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بوده رد می کند چرا که مورخان و جهانگردانی که از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر کرده اند، مدفن غزالی را خارج از باروی شهر (قبرستان عمومی شهر) ذکر کرده اند، حال آن که بر طبق برخی منابع مکتوب، هارونیه داخل حصار طوس قرار داشته است.

ویژگی و مشخصات معماری بنای گنبد هارونیه

بنای مزبور که شباهت زیادی به آرامگاه سنجر در مرو دارد، کلا آجری است و هیچ گونه تزئین کاشی در آن به کار نرفته است و گنبد دو پوسته داشته، اما پوشش خارجی آن ویران گشته و در سال های اخیر، بازسازی شده است. دهانه گنبد داخلی حدود ۱۱/۳۰ متر و ارتفاع تیزه آن تا کف زمین، حدود ۲۲ متر است. بر سطح خارجی گنبد داخلی، اثرهایی از تیغه آجری دیده می شود که ساختمان دو پوش گنبد را به هم متصل می کرده است. دارای یک ورودی در سمت جنوب با سردر فوق العاده رفیع بدون تزئینات کاشی و تماما آجر است و گنبد خانه ای که در سطح وسیعی پوشیده است. چهار پلکان مارپیچ در گوشه ها و سه اطاق فرعی در ضلع شمالی است. درون گنبد ساده است مقرنس کاری هایی مربوط به دوره تیموری در رواق وسطی پشت ضلع شمالی گنبد خانه دیده می شود.

نقشه مقبره به شکل چهارگوش است. در این بنای بلند و کشیده، طرحی از ویژگی های قرن هشتم هجری قمری بر جای مانده که از جمله می توان به خطوط عمودی و موازی نشسته بر سطح نما برای بلندتر و رفیع تر نشان دادن بنا و نیز طاق نماها و نورگیرها و فضای پر و خالی اشاره کرد. این بنای تعمیر شده، مشتمل بر ایوانی رفیع، دو لچکی و چهار ایوان صلیبی شکل در داخل و هم چنین پنجره هایی مشبک، نغول هایی به شکل عمودی و افقی، هشت طاق نما با قوس جناغی، سردابه و گنبد دو پوسته آجری به بلندی ۲۲ متر تا کف زمین است. در این ساختمان، معمار نه تنها با تعدادی طاق نما با قوس پنج و هفت و منفذهای ساده نورگیر و نغول های متعدد، یک سایه روشن ایجاد کرده، بلکه با این عمل، هم از بار دیوارها کاسته و هم به زیبایی بنا افزوده است.

بنا، در گذشته سه ورودی داشته که امروزه ورودی شرقی و غربی آن مسدود شده و به صورت پنجره مشبک در آمده است. ورودی بنا که به سوی جنوب باز می شود، عبارت از یک ایوان کفش کن با قوس جناغی به ارتفاع ۱۵/۵۰ متر، عمق سه و عرض هشت متر است که در دو طرف آن، دو جرز پهن با دو طاق نمای کشیده و بلند و یک حاشیه پهن افقی ایجاد شده و در نبش هر یک از دو جرز، دو نیم ستون با آجر محکم برپا شده است.

داخل بنا، طرحی چهارضلعی دارد؛ به این ترتیب که طول هر یک از اضلاع آن به ۱۱ متر می رسد. این مقبره، در واقع بنای سه طبقه ای شامل سرداب و دو طبقه دیگر است که مدخل سرداب آن در ضلع جنوب شرقی اتاق قرار دارد. در وسط هر ضلع بنا، ایوانی مزین به مقرنس گچی ایجاد گردیده و هر ایوان با عرض ۳/۷۵ متر و عمق ۲/۷۵ متر شکل گرفته و کف آن ها حدود ۴۰ سانتی متر از سطح اتاق بالاتر واقع شده است. در حد فاصل هر ایوان، علاوه بر دو جرز پهن، راهرویی وجود دارد که طبقه همکف را با پلکان های مارپیچی به طبقه سوم که از چهار گوشوار و چهار طاق نما تشکیل شده، متصل می سازد. در داخل این بقعه که شکل پیشرفته تری از مقبره لقمان بابا در سرخس را به تماشا می گذارد، چهار طاق نمای تزیینی و در فواصل هر یک از آن ها، یک گوشوار از نوع طاق بیرون زده، به نمایش درآمده که در نتیجه، طرح چهارگوش را به یک طرح مثمن یعنی هشت گوش تبدیل ساخته و سپس بر فراز آن، یک گنبد آجری با دهانه ۳۰/۱۱ متر قرار داده اند که بر گردنی آن، پنجره هایی کور تزیین یافته، تعبیه شده است. در جانب ایوان شمالی، بنای مربّع دیگری جای گرفته که پوشش سقف آن با مقرنس های سینه کفتری تزیین گردیده و روشنایی آنجا به وسیله دوازده پنجره تامین می شود. در دو جبهه شرقی و غربی این محوطه، دو اتاق قرینه یکدیگر مشاهده می شود که در سابق، از داخل هر یک از آن ها به محوطه زیر گنبد و خارج آن رفت وآمد می کرده اند. به طوری که ظواهر امر نشان می دهد، ضلع بیرونی این قسمت از بنا، در قدیم دارای متعلقات مفصلی بوده که به مرور زمان از بین رفته و آنچه از آن آثار باقی مانده، محرابی به عرض یک متر است که در دو طرف آن، آثار دو راهرو که به داخل بنا راه داشته، مشاهده می شود. به نظر می رسد که این بنا در سال ۷۲۰ هجری قمری به یادبود امام محمد غزالی (دانشمند نامی ایران) ساخته شده باشد.

این بنای تاریخی در حدود ۶۰۰ متری آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار دارد و در کنار آن سنگ سیاهی به عنوان یادبود امام محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری دیده می شود و در شمال غربی بنا نیز مقبره زنده یاد حسین خدیو جم (۱۳۰۶ تا ۱۳۶۸ شمسی) از غزالی شناسان معاصر قرار دارد.این بنا تحت عنوان آرامگاه منسوب به امام غزالی به شماره ۸۹۴۴ و در تاریخ ۱۰/۳/۱۳۸۲ به ثبت آثار ملی و تاریخی رسیده است.

هزینه و زمان پیشنهادی بازدید از گنبد هارونیه چقدر است؟

مدت زمان بازدید از این مکان به شما بستگی دارد؛ اگر دوست دارید از کلیه بخش های گنبد هارونیه دیدن کرده و اندکی وقت خود را صرف تماشا و تامل در معماری بیرونی و درونی آن کنید، بازدید از این مکان ممکن است حدود یک ساعت برای شما زمان ببرد. اما اگر محدودیت زمانی دارید، با صرف نیم ساعت هم قادر خواهید بود از کلیه بخش های گنبد هارونیه بازدید کنید. ناگفته نماند که برای بازدید از این مکان باید هزینه اندکی نیز پرداخت کنید.

سخن پایانی

گنبد هارونیه یکی از زیباترین بناهای تاریخی ایران است که بیشتر از 1000 سال از عمر آن می گذرد. این گنبد که بسیاری از افراد آن را یک شگفتی در معماری ایران باستان می دانند، مانند روز اول پابرجاست و در این سال ها هیچ آسیبی به بخش های مختلف آن وارد نشده است. شما می توانید با پرداخت هزینه ای اندک، از تمام بخش های آن دیدن کنید. اگر قبلا این جاذبه را از نزدیک دیده اید، خوشحال می شویم که تجربه خود را با سایر کاربران به اشتراک بگذارید.