سفالگری
سفالگری به هنر ساخت ظروف سفالین گفته می شود. در سفالگری پس از ساخت ظروفی از گِل رُس توسط هنرمند سفالگر، آنها را داخل کوره گذاشته و به واسطه دمای زیاد کوره و پختن ظروف، ماهیت مواد از گِل رُس به سفال سخت تغییر کرده و سخت و محکم می شود.
تاریخچه سفالگری
سفالگری یکی از قدیمی ترین صنایع دنیا میباشد که طبق گفته مورخان تاریخچه آن به بیش از 20000 سال پیش بازمیگردد. این تاریخ خیلی قبل تر از صنایعی مانند کشاورزی میباشد.ظروف سفالی بیشترین یافته های باستان شناسی را به خود اختصاص داده است ،زیرا این نوع ظروف بعد از پخته شدن تحت شرایط آب و هوایی مختلف و در طی سالیان دراز هیچ تغییری نمیکنند. ظروف سفالی از نظر کاربردی و تزئینی نقش خیلی پررنگی درآثار تاریخی و فرهنگی کشور های مختلف جهان دارند. در کشور ایران نیز یافته های سفالی بسیاری وجود دارد که آنها را در موزه های شهر های نگهداری میکنند. قدمت این هنر در شهر جهانی سفال (لالجین) به بیش از 1000 سال میرسد.
ابزارهای اولیه در سفالگری
سفالگری به هر شکلی که انجام شود (چه به وسیله فرم دهی با دست و چه به وسیله فرم دهی با چرخ سفالگری)، نیاز به تعدادی ابزار ضروری دارد.
در اینجا به ابزارهای ضروری سفالگری که کار با گِل رُس را برایتان لذت بخش تر می کند به شما معرفی می کنیم.
- حوله :
در هنگام سفالگری همیشه یک حوله پنبه ای با جذب بالا در اختیار داشته باشید. هر زمان که گِل به دستتان چسبید و مزاحم فرم دهی به ظرف شد،
می توانید با استفاده از حوله دست خود را پاک کرده و به کار خود ادامه دهید. همچنین قرار دادن یک حوله بزرگ پنبه ای بر روی زانوان نیز ایده خوبی خواهد بود.
- چرم یا پوست بز یا گوسفند :
قطعه ای چرم یا پوست (در حدود 5 تا 10 سانتیمتر)، یک ابزار عالی برای فشرده سازی لبه بالای ظروف به شمار می آید. پیش از هر بار استفاده چرم را مرطوب کرده و پس از استفاده به خوبی آنرا بشوئید.
- سوزن سفالگری :
این سوزن، سوزن بلندی است که دسته ای چوبی یا پلاستیکی دارد. از این سوزن به منظور برش دادن گِل و ایجاد نقش و خطوط بر روی سفال استفاده می شود.
- سیم قطع کننده :
رایج ترین نوع آن سیمی ست که به انتهای دو سر آن دو تکه چوب بعنوان دسته وصل شده است. می توان از سیم ماهیگیری نیز به این منظور استفاده نمود. این وسیله در بریدن توده های گِل و تقسیم گِل به قطعات کوچکتر کاربرد دارد، همچنین به منظور جدا کردن ظرف سفالین از چرخ مورد استفاده قرار می گیرد.
- چاقوی سفالگری :
چاقویی با تیغه نازک است که در دو نوع سخت و نرم عرضه می شود. نوع سخت آن قابلیت انعطاف پذیری ندارد، در حالیکه نوع نرم آن بسیار منعطف و حالت پذیر بوده و می توان آنرا به زوایای دلخواه انحنا داد. از این چاقو به منظور پیراستن و آرایش ظروف ساخته شده استفاده می شود.
- مشته :
در زمان کار با چرخ سفالگری از مشته به منظور صاف کردن گِل و شکل دادن به ظرف استفاده می شود. مشته انواع متفاوتی دارد ولی معمول ترین نوع آن از جنس چوب یا لاستیک ساخته شده و به شکل نیم دایره یا مثلث با گوشه های گرد می باشد.
- ابزار حلقه، سیم و تراش:
در سفالگری با دست از این ابزار به منظور پیرایش و ایجاد نقش و نگار روی ظروف استفاده می شود. این ابزار برای کار با چرخ سفالگری توصیه نمی شوند چرا که برای کار با چرخ شکننده هستند و مقاومت کافی را دارا نیستند.
- ابزارآلات چوبی سفالگری :
این ابزارها انواع مختلف کاردک هستند که در هر دو نوع سفالگری کاربردهای زیادی دارند. از این ابزارها به منظور پیرایش ظروف سفالین استفاده می شود.
- اسفنج :
یکی از مفید ترین لوازم سفالگری اسفنج است. یک اسفنج نسبتاً بزرگ طبیعی یا مصنوعی با کیفیت برای جذب آب اضافی کاربرد فراوانی دارد.
- قلمو :
از قلمو به منظور حمل آب و چکاندن در مناطق مورد نظر استفاده می شود. همچنین می توانید پس از خشک شدن ظرف به وسیله قلمو، آن را رنگ کرده و تزئین نمائید.
- کاسه و آب :
یکی از لوازم ضروری در سفالگری کاسه و آب است.چون در هنگام کار با گِل، گِل به دست سفالگر چسبیده و مزاحم کار وی می شود، سفالگر با تر نمودن دستان خویش گِل را نرم کرده و از دستش جدا می کند.
- اندازه گیر :
از این وسیله به منظور اندازه گیری وسیله مورد نظر استفاده می شود.چون اندازه و ابعاد ظروف ممکن است کم یا زیاد شود، سفالگران با استفاده از اندازه گیر، اندازه دقیق هر وسیله را مشخص کرده و مطابق با آن اندازه ظرف مورد نظر را آماده می کنند.
- جعبه :
ابزارهای سفالگری اغلب کوچک هستند، لذا برای سر و سامان دادن به لوازم و جلوگیری از گم شدن احتمالی، سفالگران برای لوازم خود یک جعبه تهیه می کنند. برای این منظور جعبه مقوایی توصیه نمی شود چون احتمال ریختن آب و گِل بر روی جعبه وجود دارد و ممکن است به جعبه شما آسیب وارد شود.
برای این منظور بهتر است از جعبه های فلزی، چوبی یا پلاستیکی استفاده کنید.
انواع مختلف گِل رس :
-
کائولن یا کائولین :
این خاک رس یه رنگ سفید بوده و از آن به منظور ساخت ظروف چینی استفاده می شود.
- رس بال یا بال کلی :
تنوع رنگ زیادی دارد و از رنگ زرد کمرنگ تا مشکی وجود دارد.از این نوع رس نیز برای ساخت ظروف چینی و سرامیک استفاده می شود.
- خاک نسوز :
ظروف ساخته شده از این نوع رس در مقابل دمای زیاد و آتش مقاوم بوده و نمی شکند و از بین نمی روند. - خاک رس خشت :
این خاک معمول ترین نوع رس است و کاربردهای فراوانی دارد. برای ساختن ظروف سفالی عادی و ارزان قیمت از نوع خاک رس استفاده می شود.
استحکام سفال
سفال یکی از ارزشمند ترین ساخته های دست انسان است که از دوام زیادی نیز برخوردار است و می تواند برای هزاران سال در زیر خاک دوام بیاورد، البته استحکام سفال بستگی به مراحل تهیه و پخت آن نیز دارد.
استحکام سفال به چه عواملی بستگی دارد ؟
- اگر ظرف سفالی از گل خاک رُس مرغوب تهیه شده باشد
- این گِل به خوبی ورز داده شده باشد
- ورز دهی و هواگیری آن با دقت زیاد انجام شده باشد
- در درجه حرارت مناسبی در کوره پخته شده باشد، در این صورت سفال سخته شده از استحکام زیادی برخوردار است و می تواند در طی سالیان طولانی دوام خود را حفظ کند.
شکل ظاهری آثار هنری سفالی
اشیایی که به وسیله ی چرخ سفالگری ساخته می شوند همواره قرینه و مدور هستند ولی اشیای سفالی دست ساز و قالبی را می توان به اشکال متنوعی ساخت.
بدنه های سفالی به صورت خام و یا پخته، هرکدام دارای ویژگی خاصی برای تزئین هستند. نقوش برجسته یا سه بعدی روی بدنه ی خام و نقوش رنگی با لعاب یا رنگ روی بدنه ی پخته اجرا می شود. برای تزئین سفالینه های لعاب دار و بدون لعاب از انواع نقوش گیاهی، حیوانی، انسانی، اشیا هندسی، خطوط و غیره با رنگ های گوناگون می توان استفاده کرد همچنین اشیای سفالی نقش برجسته را می توان لعاب یکدست، رنگین و یا بی رنگ داد.
روش تولید
-
آماده سازی گِل (به شیوه ی سنتی)
- خاک رس را الک می کنند تا ناخالصی ها جدا شود.
- خاک و آب را درون حوضچه مخلوط می کنند تا مواد سنگین ته نشین و مواد ناخالص سبک روی آب بایستد.
- ناخالصی های سطح آب را با الک برداشته و دوغاب باقی مانده را به حوضچه ی مجاور تخلیه می نمایند.
- دوغاب را در حوضچه ی دوم به مدت چند روز نگهداری می کنند تا مقداری از آب آن تبخیر شود.
- خمیر گل به دست آمده را به کارگاه منتقل کرده و روی آن را نایلون و گونی می پوشانند.
-
شکل دهی
همان طور که پیش از این نیز اشاره شده شکل دهی به روش های مختلف ازجمله با دست، به کمک دست یا با چرخ سفالگری و یا با استفاده از قالب انجام می شود که زیر به شرح مراحل کار هریک می پردازیم:
-
شکل دهی با دست
- خمیر گِل را ورز می دهند تا یکنواخت شود.
- خمیر آماده شده را با روش های مختلف (فشاری، فیتیله ای یا ورقه ای) با دست و ابزار ساده شکل می دهند.
- در مراحل مختلف کار با اسفنج خیس سطح کار را صاف و یکنواخت می کنند.
- تزئینات دلخواه (نقش بریده، نقش افزوده و نقش کنده) را روی بدنه ی خام انجام می دهند.
- شی ساخته شده را پرداخت نهایی کرده و به در تدریج در سایه خشک می کنند.
- شی خشک شده را در کوره با درجه حرارت مناسب می پزند.
-
شکل دهی با چرخ سفالگری
- مقداری گِل را ورز می دهند و به شکل مخروط در می آورند که به آن «چانه» می گویند.
- چانه را بر مرکز مرطوب صفحه ی چرخ سفالگری به آرامی می کوبند تا در جای خود محکم شود.
- چرخ را روشن می کنند و خمیر گِل را با دستان خیس یا صفحه ی چرخ هم مرکز می کنند.
- با فشردن انگشتان یکدست و همراهی کف دست دیگر حفره ای را در سر مخروط گل ایجاد می کنند.
- دیواره و لبه های شی را با کمک ابزار شکل می دهند.
- پس از پایان ساخت شی به وسیله ی سیم یا نخ نایلونی آن را از باقیمانده ی چانه جدا می کنند.
- شی ساخته شده را در محل مناسبی قرار می دهند تا به تدریج نیمه خشک یا دو نم شود.
- قسمت های دیگر شی را می سازند و به آن متصل می کنند.
- شی را به تدریج خشک می کنند و سپس در کوره می پزند.
-
شکل دهی با قالب
این روش برای ساخت اشیای مشابه با یک جز تکراری از مجموعه ای بزرگ تر به کار می رود که مراحل کار به شرح زیر است:
- شی موردنظر را با جزئیات و به طور کامل می سازند.
- از روی شی ساخته شده قالبی تهیه می کنند.
- با توجه به نوع قالب، خمیر گل را در آن فشرده و با دوغاب در آن می ریزند.
- پس از شکل گیری و استوار شدن شی در قالب آن را خارج می کنند.
- شی را به تدریج خشک می کنند و در پایان درون کوره می پزند.