بحران در مرزهای شمالغرب و اشتباه راهبردی جمهوری آذربایجان 

ساعد نیوز: چرا آذربایجان و ترکیه علیرغم اعتراضات صریح جمهوری اسلامی ایران و ارمنستان همچنان بر احداث کوریدور زنگزور که قرار است نخجوان را از طریق سیونیک به باکو متصل کند اصرار دارند در حالی که این طرح عملاً با مفاد مصرح در توافقنامه آتش بس سه جانبه قره باغ که در نهم سال 2020 به امضای علیف، پاشینیان و پوتین رسید در تضاد است؟

دکتر رضا اختیاری امیری: روابط میان دو کشور آذربایجان و ترکیه اساساً مبتنی بر عُلقه های قومی و قوم گرایانه است. این دو کشور همواره مبنای تعامل خودشان را بر ملیت تُرک قرار داده اند و گسترش روابط فیمابین نیز بر همین اساس صورت گرفته است. حتی این دو کشور و سران آنها، ابائی از طرح علنی این موضوع را ندارند و بارها در سخنرانیهای مختلف خصوصاً در سخنرانی اردوغان در جشن آزادی قره باغ در آذربایجان به صورت آشکار به این مسأله پرداخته اند. یکی دیگر از موضوعات، طرح تشکیل کشور آذربایجان متحد در قفقاز با پیوستن آذربایجان ایران به جمهوری اذربایجان است تا یک کشور قوی ترک زبان در کنار ترکیه در منطقه قد علم کند.

علاوه بر این تمایلات قوم گرایانه مشترک، در مورد این دو کشور ما با تمایلات مشترک ژئوپلتیکی هم مواجه هستیم. هر دو کشور اهدافی مثل مقابله با جمهوری اسلامی ایران، همکاری با ناتو، فراهم کردن زمینه برای حضور ناتو در منطقه و روابط نزدیک با اسرائیل را دنبال می کنند. احداث دالان زنگزور و تغییر ژئوپلتیک منطقه و مسدود کردن یکی از مجاری دسترسی جمهوری اسلامی ایران به اروپا همگی با این اهداف مرتبط است.

اسرائیل به روابط متشنج ایران و جمهوری آذربایجان آگاهی لازم را داشته و با این بحران جدید، در تلاش است تا تشنج های موجود را به نقطه جوش برساند.

ساعد نیوز: برخی از تحلیلگران نقش رژیم صهیونیستی را در ایجاد بحران در مرزهای شمالغرب را برجسته می سازند. چه اندازه این تحلیل، با واقعیت های موجود در منطقه همخوانی دارد؟

دکتر رضا اختیاری امیری: این تحلیل با توجه به حوادث و رویدادهای یک دهه اخیر تا حدود زیادی با واقعیت های موجود همخوانی دارد. یکی از استراتژی های مهم اسرائیل در زمان تأسیس اش، گسترش روابط با محیط پیرامونی خود بوده است. در مقطعی، شاهد این بودیم که کشورهای عربی که تهدیدی جدی بر علیه اسرائیل به حساب می آمدند باعث شد که رژیم صهیونیستی روابط اش با ترکیه را تعمیق دهد و به هر صورت با طرح عادی سازی روابط اعراب با اسرائیل و عادی شدن رابطه امارات، بحرین و سودان که به پیمان ابراهیم شهرت دارد، دیگر اعراب برای اسرائیل یک تهدید به حساب نمی آیند و ایران به تهدید اول اسرائیل بدل شده است. طبیعتاً اسرائیل به روابط متشنج ایران و جمهوری آذربایجان آگاهی لازم را داشته و با این بحران جدید، در تلاش است تا تشنج های موجود را به نقطه جوش برساند. حضور اسرائیل در قفقاز جنوبی برای ایران قابل تحمل نیست و به همین دلیل ما شاهد بالا گرفتن تنش ها میان ایران و آذربایجان هستیم. روابط حسنه اسرائیل و آذربایجان اساساً ریشه در تهدید مشترکی به نام ایران دارد. این دو کشور، ایران را یک تهدید بالفعل برای خودشان می دانند. شیطنت های اخیر آذربایجان هم در همین راستا باید تفسیر شود.

ایران صراحتاً اعلام کرده است که پرواز پهبادهای اسرائیلی از سرزمین جمهوری آذربایجان را تحمل نمی کند و طرح احداث کوریدور زنگزور عملاً روابط فیمابین آذربایجان و ایران را تیره تر کرده است. آذربایجان با تسلیحات و تکنولوژی های پیشرفته نظامی خریداری شده از اسرائیل عملاً به یک قدرت نظامی تبدیل شده است و با حمایت مستقیم ترکیه در واقع ما شاهد شکل گیری یک مثلث بر علیه ایران هستیم که سه ضلع آن، آذربایجان، ترکیه و اسرائیل است و هدف مشترک آنها، ایجاد مشکلات امنیتی برای جمهوری اسلامی ایران است. ایران این وضعیت را تحمل نمی کند و این مطلب را در روزهای گذشته به صراحت از زبان مسئولان دیپلماسی کشور با بیانات مختلف شنیده ایم.

اگر امنیت این منطقه دچار خدشه شود، دخالت مستقیم روسیه دور از نظر نیست.

ساعد نیوز: اصرار ترکیه و آذربایجان بر احداث کوریدور زنگزور علیرغم فشارهای منطقه ای و بین المللی به نظر برخی از تحلیلگران می تواند آتش جنگ دوباره را میان ارمنستان و آذربایجان که عملاً یک جنگ نیابتی بین ایران و اسرائیل خواهد بود، روشن کند. چه اندازه این تحلیل درست است و نقش روسیه در این میان چیست؟

دکتر رضا اختیاری امیری: پیشبینی وقوع جنگ به نظر چندان درست نیست یا حداقل بعید است! امروز دیگر آذربایجان، یک قدرت نظامی مؤثر در منطقه است با توجه به تجهیزات پیشرفته ای که این کشور از رژیم صهیونیستی و آمریکا خریداری کرده؛ دیگر در موضع ضعف قرار ندارد. ارتباطات قوی بین المللی با غرب، اسرائیل و آمریکا، نیز مزید بر علت شده و عملاً بعید به نظر می رسد که ارمنستان بتواند با آذربایجان مصاف دوباره ای را آغاز کند. امروز ارمنستان در شرایطی نیست که وارد منازعه نظامی با آذربایجان شود و به همین دلیل، ترجیح می دهد که خواسته های خودش را از مجاری دیپلماتیک و متوسل شدن به نهادهای بین المللی مثل سازمان ملل دنبال کند. در مورد روسیه، آن چیزی که برای این کشور مهم است، حفظ امنیت خاور نزدیک به عنوان حیات خلوتش است. طبیعتاً اگر امنیت این منطقه دچار خدشه شود، دخالت مستقیم روسیه دور از نظر نیست. روسیه حاضر نیست که کشورهای غربی به حیات خلوتش راه یابند و هر نوع اقدام از سوی کشورهای غربی با واکنش مستقیم روسیه مواجه خواهد شد. به نظر من، راهبرد اصلی روس ها در این موضوع، میانجیگری و حل مسائل بدون درگیری نظامی و با استفاده از ابزارهای دیپلماتیک و سیاسی است.

ایران با رزمایش فاتحان خیبر میخواهد بگوید که هر نوع تجاوزی با قدرت تمام و کوبنده پاسخ داده خواهد شد.

ساعد نیوز: نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در حال برگزاری یک رزمایش بی سابقه در منطقه شمالغرب با عنوان "فاتحان خیبر" است. این رزمایش به اعتقاد حضرتعالی چه پیامی به آذربایجان، ترکیه و اسرائیل دارد؟

دکتر رضا اختیاری امیری: به هر حال، ما هم به این موضوع آگاهیم که ایران و اسرائیل در جنگ نیابتی هستند و اسرائیل همیشه یک تهدید بالفعل برای جمهوری اسلامی ایران محسوب می شده است. این رزمایش و نمایش قدرت، یک سیگنال و هشدار جدی به رژیم صهیونیستی است که ادعای حمله به ایران را دارد. ایران با این رزمایش میخواهد بگوید که هر نوع تجاوزی با قدرت تمام و کوبنده پاسخ داده خواهد شد و هر جایی منافع جمهوری اسلامی ایران توسط رژیم غاصب صهیونیستی تهدید شود، ایران در هر شرایطی هم که قرار داشته باشد، از منافع خودش دفاع خواهد کرد. البته، اخیراً رزمایش مشترک ترکیه، آذربایجان و پاکستان در منطقه برگزار شده است و این رزمایش فاتحان خیبر از یک جهت هم پاسخی است به این رزمایش. ایران صریحاً می خواهد بگوید که در هر شرایطی هم که قرار داشته باشد، هر جا پای منافع این کشور در میان باشد، آمادگی دفاع از منافع خود را دارد و با هیچ کس بر سر منافع ملی اش تعارف ندارد.

ما نیازمند یک بازبینی اساسی در روابط مان با همسایگان هستیم. باید تنش صفر با همسایگان در دستور کار قرار بگیرد.

ساعد نیوز: نقش پاکستان در بحران آفرینی در مرزهای جمهوری اسلامی ایران در چند ماه گذشته خیلی قابل توجه است. بحران افغانستان با دخالت مستقیم این کشور به استیلای گروه تروریستی طالبان در افغانستان ختم شد و عملاً حوزه نفوذ ایران در منطقه شرق کشور و نیز داخل افغانستان با مشکلات جدی روبرو شد. امروز ما شاهد همکاری این کشور با ترکیه و آذربایجان در زمینه نظامی هستیم که این همکاری باعث بحران آفرینی در شمالغرب شده است. نظرتان در این خصوص چیست؟

دکتر رضا اختیاری امیری: در حقیقت پاکستان، بازیچه بازیگران دیگر است. آمریکا و عربستان در این موضوع بسیار نقش برجسته ای دارند. متأسفانه ما بین ایران و کشورهای منطقه، یک شکافی وجود دارد که عملاً تمامی این کشورها را به یک دشمن بالقوه برای جمهوری اسلامی ایران تبدیل می کند. ما در حوزه دیپلماتیک و توسعه روابط با همسایگان، سیاست های فعالی نداشته ایم و عملاً هر نوع رابطه ای اصولاً بر پایه رویکردی انفعالی و واکنشی بوده است. در شرق، در شمال، در جنوب و در غرب، این موضوع را ما به عینه مشاهده می کنیم. ما باید با محیط پیرامونی خودمان روابطی راهبردی و استراتژیک داشته باشیم و تلاش کنیم که این روابط به اندازه ای عمیق باشد که هیچ نوع رسوخی از سوی اسرائیل یا آمریکا نتواند این روابط را به هم بزند. امروز اگر با عراق یک رابطه قابل توجه داریم باید به این موضوع هم توجه کنیم که این رابطه در آینده نزدیک به دلیل کمک های مادی و معنوی عربستان به عراق به صورت جدی دچار اختلال خواهد شد چرا که عراق همواره روابط اش را با همسایگان بر اساس آن هویت عربی خودش تنظیم می کند.

بنابراین، ما نیازمند یک بازبینی اساسی در روابط مان با همسایگان هستیم. باید تنش صفر با همسایگان در دستور کار قرار بگیرد. شرایط امروز ما به گونه ای است که ما با دو گزینه روبرو هستیم: گزینه اول یک بازنگری البته نه در معنای عدول از آرمان ها و اصول بلکه در معنای تعدیل و منعطف تر شدن سیاست های منطقه ای و بین المللی مان است. چیزی که چین بعد از دوران مائو عملاً به سمت آن رفت و در عین حفظ اصول و آرمان هایش با دنیا هم وارد تعامل شد و بهره آن را هم برد. ما نباید با قدرت های بزرگ منطقه ای مثل عربستان یا ترکیه وارد تنش شویم. این به هیچ وجه به نفع ما نیست. البته تنش صفر با همسایگان مستلزم یک دیپلماسی فعال است و ما نیازمند تقویت این وجه از سیاست خارجه خودمان هستیم. گزینه دوم، گزینه خطرناکتری است. ما اگر تعدیل مورد نظر را در دستور کار قرار ندهیم، متأسفانه با چالش های جدی تری مواجه خواهیم شد که اگر نه در کوتاه مدت ولی در بلندمدت می تواند ما درگیر یک جنگ خانمانسوز کند و این چیزی است طبیعتاً اول از همه، رژیم جعلی صهیونیستی و آمریکا را خوشحال می کند.