بالابان یا بالامان (balaban یا balaman) سازی بادی دو زبانه با محفظه داخلی استوانهای با طول 35 سانتیمتر و هشت سوراخ انگشتگذاری و یک سوراخ برای انگشت شست است. بالابان، یکی از سازهای بادی کهن است که در همه نقاط آذربایجان نواخته میشود. این ساز در آذربایجان ایران و جمهوری آذربایجان نیز نواخته می شود. در ترکیه نیز این ساز نواخته میشود. ساز دودوک ارمنی بسیار شبیه بالابان است و فقط کمی متفاوت به نظر میرسد.
بالابان ممکن است از چوب توت یا سایر چوبهای سخت همانند چوب گردو ساخته شود. قطر فضای داخلی ساز در حدود 1.5 سانتیمتر است. زبانه دوبل از یک لوله تک نی با طول تقریبی شش سانتیمتر ساخته شده است که در انتها تخت شده است. نوازنده در حین مکش هوا به داخل ششهایش از هوای ذخیره شده در گونههایش برای ادامه نواختن بالابان استفاده میکند. این تکنیک چرخشی (دایرهای) عموماً در تمام سازهای با زبانه دوبل در خاورمیانه استفاده میشود.
توجه داشته باشید بنابر اسناد و مدارکی که به دست آمده در بالابان نوعی ساز بادی از خانواده نیو سرنا دست کم از سده های نخستین دوره اسلامی در ایران شناخته شده که در میان مردم بخش هایی از این سرزمین به کار می رفته است. بالابان در واقع به معنای نوعی ساز بادی نیین به صورت های بلبن، بالبن و بالابن است که در فرهنگ های لغات ترکی و روسی آمده است. در لغت آذربایجانی و روسی بالابان به معنای ساز بادی نه چندان بزرگ و مشابه زرنا تعریف شده است. همچنین فرهنگ ها و دایره المعارف های روسی واژه بالابان را به معنای سازی بادی زبانه دار معمول میان اقوام قفقاز شمالی و ایرانیان می دانند. بالابان به عنوان سازی بادی و بومی حوزه های جغرافیایی و فرهنگی آذربایجان شرقی به ویژه تبریز و کردستان ایران و سایر مناطق محسوب می شود که گروهی از نوازندگان این مناطق آن را می نواختند.
در زبان کردی این ساز را باله وان و در شوشتری نی را بلبون می خوانند. به صراحت می توان گفت که بالابان از ساز های مخصوص عاشق های آذربایجانی است زیرا عشاق آذربایجانی فقط باساز و گاوال می خواندند و امروزه اغلب آن ها بالابان را همراهی می کنند. بهتر است بدانید که بالابان نقش بسیار زیادی در کار عشاق دارد و به دلیل زیبایی بخشیدن برای صدایشان کمک کننده خواهد بود. گاهی اوقات ساز ها را بالابان کوک می کنند و نقش بالابانچی ها در دسته عاشق ها همچون نقش بال برای پرنده بود. به طور کلی در حوزه های جغرافیایی بیرون از کشور ایران مانند اقوام مختلف قفقاز شمالی، جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ترکستان شرقی و بخش های مسلمان نشین شمال غربی سرزمین چین، ساز بادی بالابان به کار می رود. در شهر باکو نیز یک دسته بزرگ موسیقی وجود دارد که تمامی نوازندگان آن ساز بادی بالابان می نوازند.
دقت داشته باشید که در مواقع نادر مانند عروسی و مراسمات تعطیل نوزانده این ساز با یک پرکاشینیست همراه خواهد بود. یک گروه موسیقی آذری سنتی از دو نوازنده بالابان و یک پرکاشنیست که بالابانچیلار داستاسی نامیده می شود تشکیل خواهند شد. در واقع مجموعه کوتاهی از موسیقی مقامی آذربایجان که با بالابان نواخته شده ساز بادی ملی روی صفحه طلایی وویجر به عنوان نماینده موسیقی جهانی در میان تعداد بسیاری از موفقیت ها بشری ثبت گردیده است.
بالابان از دو قسمت اصلی زبانه و بدنه تشکیل شده است. زبانهی آن در مقایسه با سایر زبانههای دولایه، بلندترین و پهنترین نوع زبانهی دو لایه در نواحی ایران است که شکل، اندازه و نحوهی ساخت آن اهمیت زیادی دارد. یکی از مهمترین قسمتهای بالابان زبانهی آن است که از نظر طول، عرض و ضخامت دارای انواع مختلفی است که نوازنده با توجه به سلیقه، رنگ صوتی مورد نیاز و تنالیته، زبانهی مناسب را برای خود انتخاب میکند.
این زبانه یک قطعه نی به طول تقریبی ده سانتی متر است و قسمت پایین آن که در سوراخ بالایی بدنه قرار میگیرد لولهای است و هرچه به سمت بالا میرود به تدریج پهن و در انتهای بالای زبانه به یک شکاف باریک منتهی میشود. نوک زبانه در میان دو لب نوازنده قرار میگیرد. در قسمت جلو بدنه هفت یا هشت سوراخ و در پشت آن یک سوراخ برای انگشت گذاری ایجاد شدهاند.
علاوه بر این بالابان دارای دو قسمت حساس دیگر هم هست. یکی محافظ زبانه است که یک نوار باریک چوبی خم شده است و به خاطر حساس بودن زبانهی بالابان، وقتی این ساز نواخته نمیشود، محافظ را بر سر زبانه میگذارند. قسمت دیگر باریکهی چوبی خم شدهای است که تقریبا در وسط طول زبانه قرار میگیرد و برای کوک کردن و تنظیم صدای بالابان است. جنس بدنهی بالابان از چوب و زبانهی آن از نی خاصی است.
به دلیل ساختمان ویژهی زبانهی بالابان و تماس مستقیم لبهای نوازنده با سر پهن زبانه، امکان اجرای نوانس در این ساز به طور مطلوبی فراهم است. مثلا در ساز سرنا زبانهی سرنا با لبهای نوازنده تماس ندارد و در محفظهی دهان مرتعش میشود و از این رو در سرنا امکان تغییر نوانس و کنترل صدا با لبها وجود ندارد. بالابان که با استفاده از تکنیک نفس برگردان نواخته میشود در اجرای نوانسهایی از pp تا ff سازی بی همتاست.
محدودهی صوتی بالابان نسبتا بم و به صورت زیر است. این صداها سیالاند و با تغییر فشار هوا، تغییر وضعیت لبها و کامل یا ناقص گرفتن سوراخهای صوتی برای اجرای مقامهای مختلف متغیرند.
درآذربایجان شرقی بالابان را در موسیقی عاشیقی مینوازند. این موسیقی امروزه توسط خواننده و نوازندهی ساز قوپوز و به همراهی بالابان و قاوال (دایره) اجرا میشود. در این گروه سه نفره بالابان دارای اهمیت زیادی است، زیرا اجرای جوابهای آواز عمدتا بر عهدهی بالابان است. رپرتوار بالابان همان رپرتوار موسیقی عاشیقی شامل هاواها (مقام)های عاشیقی است که بیشتر در غالب داستانها و روایتها اجرا میشوند. موسیقی عاشیقی را در مجالس عروسی و شادمانی و نیز در قهوه خانههای عاشیقلار اجرا میکنند.
در مواقع نادر همانند عروسی و مراسم تعطیل، نوازنده بالابان با یک پرکاشنیست همراه است. یک گروه موسیقی آذری سنتی از دو نوازنده بالابان و یک پرکاشنیست (که بالابانچیلار داستاسی) نامیده میشود، تشکیل میشوند. مجموعه کوتاهی از موسیقی مقامی آذربایجان که با بالابان نواخته شده، ساز بادی ملی روی صفحه طلایی وویجر به عنوان نماینده موسیقی جهانی در میان تعداد بسیاری از موفقیتهای بشری ثبت شده است. همچنین این ساز در آوازهای روحانی و معنوی و موسیقیهای مراسم ترحیم مورد استفاده قرار میگیرد. طبق نظر حسین گولو سارابسکی صیادان برای جلب توجه بلدرچین این ساز را مینواختند. انواع خاصی از بالابان نیز در موسیقی عاشیق (ashik) که موسیقی نوازندگان سیار آذربایجان است استفاده میشود.
قطعات نواخته شده توسط کمیل جلیلف (Kamil Jalilov) با بالابان روی صفحه طلایی سفینهی فضایی وویجر ثبت شده و به فضاپیمای وویجر متصل شدهاند بطوریکه نمایشی از موسیقی مقامی آذربایجان در میان موفقیتهای فرهنگی متعدد بشری محسوب میشوند.
ساز بالابان ساز بادی استوانهای دو نی به طول حدود 35 سانتیمتر که در ابتدا و به صورت اورجینال شش سوراخ انگشت داشت که اکنون به هفت یا هشت سوراخ انگشت میرسد. این ساز در بین مردمان مناطق شمال غربی ایران معروف است.ساز بالابان یا بالامان سازی بادی دو زبانه با محفظه داخلی استوانهای با طول 35 سانتیمتر و هشت سوراخ انگشتگذاری و یک سوراخ برای انگشت شست است. بالابان، یکی از سازهای بادی کهن است که در همه نقاط آذربایجان نواخته میشود.
