در مورد ساز تنبور چه می دانید؟

تاریخچه تنبور

تنبور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایران است که جنبهٔ عرفانی و مقامی دارد. بزرگتر از سه‌تار و در قدیم به دوتار معروف بوده و مناطق کوردهای گوران و قلخانی و کردی کرمانشاهی تَمیُره و در مناطق لک‌نشین به آن تمیره می‌گویند. جنس کاسه و صفحهٔ آن از چوب توت و دسته‌اش از چوب گردو می‌باشد.
تنبور در مناطق یارسان‌نشین دارای تقدسی خاص است چنانچه نوازندگان قبل از شروع و در خاتمه دسته ی آنرا را می‌بوسند. اوج شکوه و عظمت تنبور در قرن پنجم هجری یعنی حضور در سپاه معروف و متشکل از نهصده شاه ‌خوشین بوده و از آن زمان تاکنون در جای‌ جای ایران، تنبور را ساز شاه‌ خوشینی نیز نامیده‌اند.
از یافته‌های باستان‌شناسان می‌توان ادعا کرد که این ساز قدمتی 6000 ساله دارد و شاید نتوان دقیقاً زمان اختراع این ساز را معین نمود، اما می‌توان گفت ساخت تنبور از قرن‌ها پیش از ظهور اسلام رواج داشته‌است که تایید این مطلب و از اسناد مهم تاریخی پیدا شدن مجسمه‌ای است در حوالی مقبره دانیال نبی (ع) واقع در شوش.

انواع تنبور با اسامی و اشکال مختلف

تنبور قوچانی، شروانی، بغدادی، تیسفونی و انواع دو تار، چگور و قپوز. نواختن این ساز با شکل‌های مشابه هنوز در بیشتر مناطق ایران رواج دارد. تنبور بر اساس شکل ظاهری دو نوع است؛ تنبور کاسه‌ای که یک تیکه است و تنبور چمنی که همان ترکه‌ای است و کاسه آن از تکه‌های چوب درست شده است. این نوع مزیتی که برنوع اول دارد این است که هم ساخت آن راحت‌تر است و هم تعمیر آن.

تنبور از دیدگاه فلاسفه ، شاعران و نویسندگان

فارابی از بزرگترین فلاسفه و دانشمندان ایرانی می باشد که به کرات در رابطه با تنبور و تفصیر آن و تشریح انواع کوک های آن توضیح داده است. از فلاسفه و دانشمندان بزرگ دیگر می توان به ابن سینا، صفی الدین ارموی ، عبدالقادر مراغی ، اشاره داشت.

شاعران بزرگ ایرانی مانند : فردوسی، حافظ، مولوی، نظامی گنجوی و … از نام تنبور بصورت گسترده استفاده نموده اند. بطور مثال در زیر به قطعه شعری از مولوی اشاره خواهیم داشت :

قسمت‌های مختلف تنبور

• کاسه: همان قسمت پایین تنبور که خود دارای اشکال مختلفی است که بستگی به منطقه و سازنده خود دارد. کاسهٔ این ساز را عموماً از چوب توت می‌سازند که انتخاب نوع چوب، یعنی اینکه از چه جنس توتی باشد خود دارای نکاتی است.

• دسته: قسمت انتهایی تنبور که به کاسه متصل است که در صدا تاثیر زیادی دارد.

• صفحه: قسمت روی کاسه که دارای بافت ظریف می باشد، صفحه نازکی است از چوب درخت گردو که بر روی دهانه کاسه قرار می‌گیرد و در وسط و یا در کنار صفحه حدود 7 تا 12 سوراخِ 2 تا 3 میلیمتری دارد تا موجب نرمی صدای تنبور شود. سوراخ روی صفحه بر صدای تنبور تا ثیر بسزایی دارد.

• دستان: 13 تا 14 دستان در تنبور وجود دارد که در محل‌های معیّن بر دسته بسته می‌شوند. به نظر اغلب نوازندگان مشهور، محل دستان‌ها ثابت است اما برخی نیز معتقدند که جای تعدادی از این دستانها متغیر است.

• خرک: خرک، قطعه چوبی کوچک و محکم از درخت شمشاد و گردوست که سیم به آن وصل می‌شود و روی صفحه سیم‌گیر قرار می‌گیرد. در برخی از سازهای جدید سیم‌گیر کار خرک را می‌کند.

• سیم گیر: به قسمت انتهایی کاسه وصل است و سیم را به آن وصل می‌کنند. سیم گیر از جنس استخوان یا چوب بوده در انتهای صفحه قرار دارد که تارها را بدان گره می‌زنند و تا انتهای دسته می‌کشند. در برخی از تنبورهای جدید، خرک کار سیم‌گیر را انجام می دهد.

• گوشی: همان قطعات بالای تنبور را گوشی میگویند و از آن برای کوک کردن استفاده می‌کنند. دو تا سه گوشی (در تنبورهای نامتعارف تا پنج گوشی) از چوب بید وجود دارد. تنبور لانه کوک (جعبه گوشی‌ها) ندارد و گوشی‌هایش مستقیماً در سوراخهای ایجاد شده در انتهای دسته فرو می روند.

• سیم گیر بالا:برجستگی پایین گوشی را می گویند که دارای شیارهایی است. شیطانک ، که قطعه چوب یا استخوانی است با دو سه شیار که تارها از روی آن عبور داده شده به گوشی گره می‌خورند. شیطانک در حدود 15 سانتیمتری ابتدای دسته تعبیه می‌شود.

• پرده: نخ نازکی است که روی دسته بسته شده و فاصله هر دو دستان را یک پرده می‌گویند. تنبور از قدیم دارای 2 سیم بوده که اکنون آن را از 2 سیم به یک سیم ارتقاء داده‌اند.

• سیم: دو یا سه سیم، که سیم بالایی معمولاً جفتی است. این سیم‌ها از یک سو به سیم‌گیر و از سوی دیگر پس از عبور از روی خرک و شیطانک در انتهای دسته به دور گوشی‌ها پیچیده می‌شوند.