سه‌تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست (برای نوازندهٔ راست‌دست) نواخته می‌شود. این ساز، دارای 4 سیم از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده‌اند. سه‌تار دارای 28 پردهٔ قابل حرکت از جنس روده‌ی حیوانات یا کات گوت است. صدای آن ظریف و کم حجم است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به 3 اکتاو است.
سه‌تار سازی از خانواده سازهای دوتار و تنبور بوده‌است که امروزه در طبقه بندی سازهای موسیقی سنتی ایران و با پرده بندی مشابه به ساز تار به شمار می‌رود. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد، گرچه بیشتر برای تک‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه‌ای دارد ولی فاصلهٔ چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم‌های اول و دوم ثابت است.
سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود. وسعت سه تار نزدیک به سه اکتاو است. سه‌تار را را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند بلکه با ناخن (انگشت سبابه)، نواخته می‌شود. سه‌تار و انواع سازهای شبیه به آن مانند تنبور و دوتار و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است.
ساز سه تار از هزار سال پیش تاکنون در فرهنگ ایران وجود داشته است. گواه این امر را می‌توان در نقاشی‌ها و سنگواره‌های دوره‌ی ساسانی و پیش از آن مشاهده کرد. البته قدیمی‌ترین نمونه‌های باقی‌مانده از سه تار، متعلق به قرن یازدهم هجری، یعنی چهارصد سال پیش است.
سه تار در طول تاریخ با تلاش موسیقی‌دان‌های ایرانی، از تغییر و تکامل عود و تنبور به شکل امروزی خود درآمدهاست.
نام سه تار، از شکل و ساختار این ساز در گذشته گرفته‌شده است. سه تار در گذشته، دارای سه سیم بوده است. سیم چهارم این ساز، با نظر فعالان عرصه موسیقی در گذشته، یعنی افرادی مانند ابونصر فارابی، ابن‌سینا، صفی‌الدین ارمنی و ابوالحسن صبا بالاخره به این ساز اضافه شد. البته جایگاه این سیم در ساز، سومین سیم است، اما آخرین و درواقع چهارمین سیمی است که به سه‌تار اضافه‌شده است. بر اساس داستان‌های نقل‌شده این سیم را درویشی به نام مشتاق علیشاه به سه تار اضافه کرده است. ازاین‌رو عده ای آن را سیم مشتاق می‌نامند.
در اواخر دوران قاجار، یعنی دوران طلایی تار در ایران، از سه تار برای نواختن ردیف موسیقی ایرانی استفاده می‌شد، البته این ساز مانند تار به‌تدریج به سازی مستقل تبدیل شد.
سه تار را عده ای ساز شهری می‌نامند، چراکه متعلق به هیچ قوم و ناحیه ای در ایران نبوده و در حقیقت سازی ملی محسوب می‌شود.
سه تار تنها ساز ایرانی است که با انگشت نواخته می‌شود، ساختمان این ساز خوش‌صدا و چوبی به‌طورکلی از دو بخش کاسه و دسته‌ی چوبی تشکیل‌شده است. سایر اجزای سه تار جزئی از این دو قسمت هستند. در ادامه تمامی اجزای این ساز به‌طور دقیق توضیح داده شده است:
برای ساخت کاسه سه تار معمولاً از چوب توت استفاده می‌شود. کاسه این ساز می‌تواند از یک قطعه و یا ترک‌های جداگانه و به هم چسبیده تشکیل شده باشد. گفتنی است این جنس چوب علاوه بر کیفیت مناسب، تأثیر مثبتی در بالا بردن و رسایی صدای ساز دارد.
کاسه سه تار در حقیقت از کاسه‌ی عود و تنبور منشأ می‌گیرد، اما باید توجه داشت کاسه این ساز کوچک‌تر بوده و شکلی مانند گلابی دارد.
طول کاسه معمولاً بین 26 تا 30 سانتی‌متر است و عرضی حدود 12 تا 16 سانت دارد. برای چنین ابعادی، می‌توان عمقی حدود 13 سانت را تخمین زد.
پوشش نازک چوبی روی کاسه سه تار را صفحه می‌گویند. سه تارهای خوش‌صدا، معمولاً صفحاتی باکیفیت و مرغوب دارند.
بخش مهم صفحه چوبی، حفره یا سوراخ‌هایی است که روی آن قرار دارد و درواقع محلی برای خروج صدای ساز است.
اگر دست راست باشید، معمولاً دست راست شما، هنگام نواختن روی این صفحه قرار می‌گیرد. گاهی برای افراد چپ دست، خلاف این مسئله صادق است.
دسته‌ی سه‌تار از جنس درخت گردو است. این قسمت، از سطحی مسطح و صاف در بخش رویین و سطحی نیم‌دایره یا به اصلاح استوانه ای در بخش زیرین تشکیل‌شده است.
این لوله‌ی توپر، طولی حدود 40 تا 48 سانت دارد. عرض آن بسیار کمتر از کاسه و مقداری حدود 3 سانت است. گاهی برای پوشاندن دسته‌ی ساز از استخوان شتر استفاده می‌شود. این کار علاوه بر زیبایی باعث ماندگاری و افزایش عمر ساز می‌شود.
خرک، قطعه‌ی چوبی و کوچکی است که می‌تواند روی صفحه‌ی چوبی سه‌تار حرکت کند و در فاصله‌ی سه انگشتی از انتهای کاسه قرار دارد. وظیفه‌ی این قطعه کوچک انتقال صدا از سیم‌ها به صفحه سه‌تار است. سیم‌ها از شیارهای کم‌عمقی که در سطح خرک وجود دارد گذشته و به بالای ساز می‌روند. گفتنی است که وجود شیارها فاصله‌ی مناسب بین سیم‌ها را تأمین می‌کند. این قطعه کوچک محرک عرضی حدود 5تا 6 سانت دارد و ارتفاع آن به کمتر از 1 سانت می‌رسد.
سیم گیر همان‌طور که از نامش پیداست وظیفه‌ی نگه‌داری از سیم‌ها را بر عهده داشته و گره سیم‌ها به شیار روی آن می‌افتد. سیم گیر در انتهای کاسه قرار دارد. درگذشته از سیم گیرهای با جنس استخوان استفاده می‌شد اما امروز نوع چوبی آن متداول‌تر است. چوب به‌کاررفته در سیم گیر معمولاً از جنس شمشاد جنگلی یا فوفل است.
وظیفه‌ی شیطانک تقسیم‌بندی سیم‌ها در قسمت بالای دسته است. این وسیله بین قسمت اصلی دسته و پنچه ساز قرار دارد.
جنس شیطانک معمولاً استخوان یا پلاستیک است.
کوک‌کردن سه‌تار به‌وسیله‌ی چرخاندن گوشی‌ها انجام می‌شود. در حقیقت با چرخاندن گوشی‌ها سیم‌ها که از سویی به سیم گیر و از سوی دیگر به گوشی وصل هستند، سفت یا شل می‌شوند. جنس گوشی‌ها معمولاً از چوب گردو است.
پرده نقش مهمی در تقسیم‌بندی فواصل آوایی یا به اصلاح محل نت‌ها ایفا می‌کند.
پرده درواقع دسته ای از نخ‌های باریک است که جنس آن می‌تواند الیاف پلیمری، ابریشم یا روده‌ی حیوانات باشد.
این نخ‌های ابریشمی به‌صورت سه‌لایی و چهارلایی در عرض دسته بسته می‌شوند. البته لازم به ذکر است که پرده‌ها بر روی سه‌تار قابلیت جابه‌جایی دارند.
هر سه تار از 26 پرده تشکیل‌شده است. میزان فاصله میان شیطانک و پرده ای که قبل از آن بسته می‌شود، نقش مؤثری در صدای ساز دارد. حاصل همکاری و ترکیب پرده و سیم‌های سه تار محدوده صوتی حدود سه اکتاو است.
سیم‌های سه تار از جنس فلز برنز و فولاد است. این سیم‌ها که به آن وتر نیز می‌گویند، بر اساس محل و ترتیب قرارگیری ضخامت و جنس مشخصی دارند. ترتیب نام‌گذاری و قرارگیری سیم‌ها در سه تار از بالا به پایین و به شرح زیر است:
سیم اول یا حاد، قطری حدود 20 تا 22 میکرون دارد و از جنس فولاد است. رنگ این سیم سفید است.
سیم دوم یا زیر با قطر 22 تا 25 میکرون، از جنس برنز و زردرنگ است.
قطر سیم سوم یا مشتاق مانند سیم اول 20 تا 22 میکرون است. جنس این سیم فولادی و رنگ سفید دارد.
سیم چهارم که آن را بم می‌نامند، از جنس فلز برنز و زردرنگ است. قطر این سیم بیشتر از سایر سیم‌ها و حدود 35 تا 40 میکرون است.
به‌طورکلی دو نوع کاسه سه تار وجود دارد: سه تار کاسه بزرگ و سه تار کاسه کوچک.
سه تارهای کاسه بزرگ که به الگوی استاد مهدی کمالیان مشهور هستند، معمولاً صدای بم‌تری دارند.
سه تارهای کاسه کوچک که گاهی به آن الگوی استاد هاشمی نیز می‌گویند، صدای تیز و شفاف دارند.
شما با توجه به نوع صدا و سبک موردعلاقه‌ی خود می‌توانید یکی از این دو نوع را برای نواختن انتخاب کنید.
سه تار را از خانواده تنبور دانسته اند و امروزه در مقایسه به تار نردیکتر است و معمولا نوازندگان تار با ساز سه تار نیز آشنایی دارند. سه‌تار در حالت نشسته به صورت افقی روی ران پا قرار می گیرد به نحوی که دسته آن در طرف چپ و کاسه آن در طرف راست نوازنده است. نوازنده سر انگشتان دست چپ را روی پرده های(دستان) دسته حرکت می دهد و با ناخن سبابه دست راست بر آن زخمه می زند. سه تار را به علت سبکی وزن ایستاده هم می نوازند.
سه تار دارای صدایی مخملی و ظریف بوده از آنجا که با کنار ناخن انگشت اشاره دست راست نواخته می‌شود. اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی می دانند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در دو دهه پیش از این ساز در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن ، آثار زیبایی آفریده اند که با حال و هوایی که تصور می‌شد کاملاً متفاوت است.
سه تار ساز خلوت هنرمند با خویشتن است. جثه‌ای کوچک و ظریف از جنس چوب دارد و ناله‌ای که هنگام نواختن آن بر می‌خیزد، ارتباطی ویژه بین نوازنده و ساز بوجود می‌آورد. شاید حجم صدای سه تار به نسبت سازهای دیگر کمتر باشد، اما همین صدای نحیف از لطافت خاصی برخوردار است که باعث شده تا بسیاری از علاقه‌مندان به موسیقی و بویژه موسیقی اصیل ایرانی، به این ساز علاقه نشان داده و به یادگیری و اجرای آن بپردازند.
