دیوار بزرگ گرگان از کرانههای شرقی دریای کاسپین در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوههای گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه دارد. این دیوار که از جاذبههای گردشگری استان گلستان به حساب میآید، با نامهای دیگری همچون سد سکندر، سد فیروز، سد انوشیروان، قزل آلان و... نیز شناخته میشود. در طول مسیر دیوار بزرگ گرگان 36 قلعه و سه برج نگهبانی با پلان مربع و مستطیل وجود دارد. زمان ساخت دیوار بزرگ گرگان به دوره ساسانیان میرسد. دیوار بزرگ گرگان با 200 کیلومتر طول، طولانیترین اثر معماری ایران باستان بعد از دیوار چین است و بهعنوان دومین دیوار بزرگ دنیا به حساب میآید. این دیوار یکی از سازههای دفاعی مشهور جهان است که شاهکاری از هوش ایرانیان محسوب میشود و به همین دلیل در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این دیوار آجری نمادی از سیستم دفاعی شمال ایران در گذشته است و یکی از مهمترین سازههای موجود در این کشور به شمار می آید که از کناره دریای خزر آغاز شده و به مناطق اطراف کوه های گیلداغ در شمال شرقی ایران منتهی می شود. دیوار گرگان کاملاً مطابق با اصول مهندسی و به بهترین شکل ممکن ساخته شده بود اما متاسفانه امروزه اغلب بخشهای این دیوار بزرگ بر اثر عوامل طبیعی به طور کامل نابود شدهاند و تنها بخش کوچکی از این مجموعه باقی مانده است. در رابطه با مشخصات ظاهری دیوار باید بدانید که ارتفاع دیوار گرگان در بخشهای مختلف متفاوت بوده و عددی بین 6 تا 10 متر می باشد، همچنین لازم به ذکر است که این دیوار به سبب مصالحی که در ساخت آن به کار رفته است سرخ رنگ بوده و به همین جهت نیز در برخی از منابع تاریخی از این دیوار با عنوان مار سرخ یا دیوار سرخ یاد شده است.
از لحاظ تاریخی آغاز احداث این سازه دفاعی را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان ساسانی نسبت میدهند. این بنا، طویلترین اثر معماری تاریخی ایران است که ساخت آن طی مدت 90 سال انجام شده است. در طی این سالها، ساخت این دیوار از کنار دریای خزر در ناحیه میشگان شروع و تا کوههای گلیداغ در شمالشرقی کلاله امتداد یافت. این سازه در حدود 200 کیلومتر امتداد داشته و رتبه اول از نظر بزرگی در میان دیوارهای آجری جهان را به خود اختصاص داده است. این دیوار تاریخی که ارتفاع آن از 6 متر تا 8 متر برآورد شده است. برخی از کارشناسان معتقدند که دیوار تاریخی و بزرگ گرگان همزمان با دیوار چین و برای مقابله با حمله اقوام صحرا گرد نظیر هپتال ها ساخته شده است، همچنین لازم به ذکر است که مطالعه بر روی قسمتهای باقیمانده دیوار نشان میدهد، این مجموعه حدود یک قرن پس از ساخت نیز فعال بوده و از آن به عنوان یک سازه امنیتی استفاده میشد، اما به مرور زمان تمامی دژها و بخشهای موجود بر روی این دیوار متروکه شدند.
آنچه که در حال حاضر از این دیوار تاریخی باقی مانده است از ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن آغاز میشود اما هنوز محققان نتوانستهاند انتهایی برای این دیوار مشخص کنند. طبق احتمالاتی که وجود دارد ممکن است انتهای این دیوار دفاعی در نزدیکی رود گرگان، روستای خوجه لر، کوههای گلیداغ و یا قله کوه علیآباد قرار گرفته باشد. یکی از علتهای مشخص نبودن انتهای این دیوار میتواند این باشد که در زمان ساخت این دیوار سطح آب دریای مازندران از حال کنونی پایینتر بوده و ممکن است بخش هایی از این دیوار زیر آب دریا قرار گرفته تخریب شده باشد.
آجرهای این دیوار در کورههای متعدد و کارگاه ساخت آجر که در حاشیه همین دیوار قرار گرفته بودند، پخته شده و یک کارگاه بزرگ برای احداث این دیوار در این منطقه وجود داشته است. همچنین این دیوار سرخ شامل تاسیسات پیوستهای مثل خندق، سد، تعدادی قلعه و کانالهای عبور دهنده آب نیز بوده است. این دیوار کاربردی دفاعی داشته و هدف اصلی از ساخت آن نیز محافظت از ایران در برابر تهاجم اقوام صحرا گرد بوده است به همین جهت در حاشیه دیوار خندقی حفر شده که در نقاط هموار عرض آن به 30 متر و در نقاط کوهستانی به 10 متر میرسد، نکتهای که در رابطه با این خندقها باید بدانید این است که در مواقع لزوم و هنگام حمله دشمن، به منظور بالا بردن سطح امنیت دیوار و جلوگیری از دسترسی دشمن به سازه، داخل خندقها را با استفاده از آبهای رودخانه گرگان رود پر میکردند. از آنجایی که این مجموعه کاملاً هوشمندانه و اصولی ساخته شده بود معماران در ابتدای خندقها سدی را احداث کرده بودند تا بتوانند با سرعت بیشتری آنها را از آب پر کنند. تمامی خاکهای حاصل از حفر خندق، به پشت دیوار منتقل شده و از آنها برای ساخت نوعی سنگر استفاده میکردند. با توجه به بررسیهای انجام شده، میتوان گفت که این مجموعه محل استقرار یا اردوگاه سربازها نیز محسوب میشده است. همچنین در طی اکتشافات و بررسیهای صورت گرفته در دیوار گرگان بناهایی نظیر آتشگاه، استراحتگاه و چندین قلعه و دژ نیز کشف شده است. این قلعهها اغلب مستطیلی شکل بوده و در ساخت آنها از آجر و خشت خام استفاده شده است. سازندگان دیوار گرگان با حفر کانالهای طولانی یک سیستم آبرسانی بسیار پیشرفته و کاربردی تأسیس کردند که امروزه نیز از آنها برای هدایت آب رودخانه به سایر نواحی استفاده میشود، جالب است بدانید تا به امروز بیش از 50 کیلومتر از کانالهای آب این مجموعه شناسایی شدهاند و طولانیترین کانال کشف شده از در امتداد غرب به شرق دیوار بوده و حدود 10 کیلومتر طول دارد.
