چرا استخاره می گیریم و آداب استخاره چیست؟
انسان وقتی فکر کرد و به جایی نرسید. مشورت به جایی نرسید، در این صورت انسان می تواند استخاره کند و به نتیجه ای برسد و از آن سرگردانی و تحیر انسان نجات پیدا کند.
ساعدنیوز: مبنای فقهی و روایی استخاره چیست و آیا در سیره نبوی استخاره جایگاه متقنی دارد؟
صالح شکوری: بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم ألْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ بِه نَسْتَعِین إنَّهُ خَيرُ نَاصِرٍ وَ مُعِين؛ استخاره در واقع به معنای طلب خیر است؛ می فرماید: استخر ثم استشر! اول از خدا طلب خیر کن بعد مشورت کن. از مجموع روایات اینگونه برداشت می شود که انسان هر زمانی که تصمیم به کاری گرفته باشد، لازم است که اول قدری تأمل و تعقل و فکر کند و تمام زوایا و جوانب کار را بررسی و رسیدگی کند. اگر با فکر و اندیشه به جایی رسید، همان را انجام دهد؛ اما اگر انسان سر دوراهی قرار گرفت و فکرش به جایی نرسید و یاری نکرد، می فرماید که با فردی یا افرادی انسان مشورت کند. کسانی که صلاحیت لازم را داشته باشند، مشورت کند و با استفاده از علم و تجربیات دیگران، به یک نتیجه و راهی برسد.
از امام صادق (ع) روایت داریم که حضرت می فرماید: "اذا أراد أحدکم أمرا فلا یستأمر أحدا حتی یشاور الله تبارک و تعالی "؛ هر زمان خواستید کاری را انجام دهید باید اول با خدا یک رایزنی و مشورت کنید. راوی این روایت می گوید که از وجود نازنین امام صادق (ع) پرسیدم: چگونه این کار را انجام دهیم؟ حضرت فرمود: اول از خدا طلب خیر کنید و بعد اقدام به گرفتن مشورت از فردی شایسته مشورت کنید و خداوند در این هنگام خیر را بر زبان آن مشاور جاری می کند. پس معنای استخاره یعنی طلب خیر کردن از خداوند و اقدام برای گرفتن مشورت از فرد شایسته است.
اما استخاره هایی که امروزه بین مردم رایج است، ریشه روایی دارد. در روایت های مختلف به انواع استخاره مثل قرآن یا تسبیح اشاره شده است. راوی می گوید که به امام صادق (ع) عرض کردم: یابن رسول الله تصمیم به کاری گرفته ام و از خدا هم طلب خیر کرده ام. یعنی اولی که طلب خیر از باری تعالی است انجام گرفته است؛ و در مشورت با مردم هم به نتیجه ای نرسیدم. چه کار کنم؟ حضرت فرمود: دو رکعت نماز می خوانید، قرآن را باز می کنید، اولین آیه ای که آمد، خداوند متعال هر چه را در آن آیه، فرموده، بنا را بر آن می گذارید. یعنی نه عقل تو را یاری کرده است نه مشورت با دیگران، و کامل متحیر ماندی، در این صورت حضرت فرمود، به قرآن پناه ببر و از او جویای چاره شو و هر چه امر خداوند تبارک و تعالی بود، همان را اجرا کنید.
یا روایت دیگری از جابر ابن عبدالله که می فرماید: "کان رسول الله يعلمنا الاستخارة کما يعلمنا السورة من القرآن" همان طوری که پیامبر عظیم الشأن سوره های قرآن را به ما یاد می داد، استخاره را هم به ما یاد می داد. یا وجود نازنین امام صادق (ع) می فرماید: " كُنَّا نَتَعَلَّمُ الاسْتِخَارة كَمَا نَتَعَلَّمُ السُّورَه مِنَ کتاب الله عز و اجل"؛ حضرت از پدر بزرگوارشان وجود نازنین امام باقر (ع) نقل می کند: همان طور که ما قرآن را یاد می گرفتیم، استخاره را هم یاد می گرفتیم. لذا استخاره مبنای روایی دارد. اگر انسان در امری و کاری نه عقل یاریش کرد نه مشورت با دیگران، کاملاً متحیر ماند، به راهی، جایی و نتیجه ای نرسید، در این صورت انسان می تواند استخاره کند.
ساعدنیوز: استخاره در چه مواقعی توصیه شده است و آیا استخاره محدود به موقعیت های خاصی است یا جامع تمام مواقع انسانی است؟
صالح شکوری: عرض کردم که انسان وقتی فکر کرد و به جایی نرسید. مشورت به جایی نرسید، در این صورت انسان می تواند استخاره کند و به نتیجه ای برسد و از آن سرگردانی و تحیر انسان نجات پیدا کند.
استخاره به معنای نفی اراده نیست بلکه وقتی انسان به نتیجه نرسیده است؛ نه با تعقل به جایی رسیده است نه با مشورت؛ متحیر مانده است، این به معنای نفی اراده نیست.
ساعدنیوز: برخی معتقدند که استخاره نفی اراده از آدمی است و به نوعی جبرگرایی منجر می شود. آیا چنین دیدگاهی با اصل استخاره متلائم است یا متضاد؟
صالح شکوری: خیر، استخاره به معنای نفی اراده نیست بلکه وقتی انسان به نتیجه نرسیده است؛ نه با تعقل به جایی رسیده است نه با مشورت؛ متحیر مانده است، این به معنای نفی اراده نیست. راهی نبوده است که استخاره مبنا قرار داده شده است. اراده ای بوده است که اقدام به تعقل و گرفتن مشورت شده است؛ مسأله این است که این تعقل و تلاش برای گرفتن مشورت به نتیجه ختم نشده است و به همین دلیل اقدام به استخاره صورت گرفته است.
البته در اینجا بحث جبرگرایی هم مطرح نیست. این طور نیست که اگر استخاره ای صورت گرفت و نتیجه ای حاصل شد، این استخاره حتماً مبنای عمل قرار بگیرد. اجباری در اینجا وجود ندارد. در روایت هست که اگر کسی استخاره کرد، بنا را بر عدم انجام آن گذاشت، صدقه ای بدهد و طبق استخاره عمل نکند.
در طول تاریخ کسانی را داریم که صاحب استخاره بودند. مرحوم آیت الله کشمیری، آیت الله زنجانی معروف بودند در گرفتن استخاره؛ چون استنباط مطالب از طریق آیات مهم است.
ساعدنیوز: شرایط لازم برای استخاره کردن چیست؟ کسی که استخاره می کند باید چه شرایطی داشته باشد و کسی که برای او استخاره می شود باید چه شرایطی را حائز باشد؟
صالح شکوری: شرایط استخاره گیرنده را قبلاً عرض کردیم. اول طلب خیر، بعد مشورت و اگر در تحیر باقی ماند و به جایی نرسید، چنین فردی می تواند استخاره کند. یعنی استخاره زمانی باید باشد، انسان در یک حالتی قرار می گیرد که در مقام تسلیم برای دریافت پاسخ است. البته شایسته آن است که فرد استخاره گیرنده نتیجه استخاره را بپذیرد. برخی اوقات افراد برای استخاره مراجعه می کنند و انتظار دارند که حتماً پاسخ استخاره مثبت و خوب باشد و وقتی گفته می شود که نتیجه استخاره بد است، آن طور که باید، از نتیجه استقبال نمی کنند.
ما استخاره گیرنده هایی داریم که اصرار دارند که تا حصول نتیجه مطلوب و خوب شدن نتیجه استخاره، روند استخاره گرفتن ادامه پیدا کند! بنابراین، فردی که اقدام به درخواست استخاره می کند، باید در برابر استخاره تسلیم باشد. در مقام تسلیم قرار بگیرد و نتیجه را بپذیرد.
اما کسی که اقدام به انجام استخاره می کند هم شرایط خاصی دارد. اولاً در ابتدا دعای خاصی تلاوت می شود. در روایت داریم که سه بار سوره ی اخلاص را بخواند. سه تا صلوا بفرستد و بعد دعای وارده را بخواند. تقوای الهی داشته باشد. رعایت حد و حدود شرعی و اخلاقی بکند. تهذیب نفس داشته باشد. در طول تاریخ کسانی را داریم که صاحب استخاره بودند. مرحوم آیت الله کشمیری، آیت الله زنجانی معروف بودند در گرفتن استخاره؛ چون استنباط مطالب از طریق آیات مهم است. وقتی بنده استخاره می گیرم، استدلال و استنباط بسیار مهم است. بعضی وقت ها، برخی هستند یا بودند، که می گفتند اگر شما این کار را انجام دهی، این اتفاق می افتد. لذا اگر فرد حائز این درجه از تقوا و تهذیب نفس داشته باشد، خداوند عنایت خاص خودش را شامل حال او می کند و درکی عمیق از آیات قرآن نصیب او می شود.
بعضی وقت ها تلاش نکردن برای حل مشکلات عامل این موضوع است. فرد انتظار دارد با نوشتن یک دعا و بدون هیچ تلاشی یک حاجتی برآورده شود.
ساعدنیوز: متأسفانه رمالی و فال بینی جای استخاره را تا حدودی در جامعه گرفته است. چه عواملی باعث بروز این مشکل شده است و فرهنگ استخاره چرا در جامعه به پررنگی قدیم نیست؟
صالح شکوری: فکر نمی کنم که این طور باشد. استخاره یک مقوله خاص است، فال بینی و رمالی چیز دیگر است. مخاطب این دو متفاوت است. اما اگر بخواهیم درباره ترویج رمالی و فال بینی در جامعه و ریشه های آن بحث کنیم، این مسأله دیگری است. این موضوع دلایل متعددی دارد. یکی از دلایل آن، کمبود علم و دانش است. اگر کسی علم و دانش داشته باشد، هیچ وقت دنبال رمالی و فال بینی نمی رود. لذا یکی از دلایل این پدیده، جهل انسان است. علل اجتماعی، فقر فرهنگی هم از دیگر دلایل این موضوع است.
در فرهنگ دینی ما رمالی جایی ندارد. بعضی وقت ها تلاش نکردن برای حل مشکلات عامل این موضوع است. فرد انتظار دارد با نوشتن یک دعا و بدون هیچ تلاشی یک حاجتی برآورده شود. اگر به مشکلی برخوردیم علت اش این است که تلاش نکردیم. هزارتا دعا نوشته شود، فال بینی و رمالی صورت بگیرد، اینها جواب نمی دهد.
دلیل دیگر این موضوع، زودباوری است. خیلی وقت ها ما احساسی عمل می کنیم. زود باور می کنیم. کسی می گوید، یک نفر هست که دعا می نویسد و تأثیرش فلان است و بهمان. ما هم زود باور می کنیم. بعضی وقت ها اطلاعاتی از دین مان و اعتقادمان داریم. دین ما آنقدر غنی هست که دیگر نیازی به فال بینی و رمالی نیست. اسلام دین کامل است. از عید غدیر هم زمان زیادی نمی گذرد. خداوند در این روز فرمود: "و اکملت لکم دینکم!" دین شما تام و تمام است. به هر چیزی نیاز داشته باشید، در دین شما هست. ما اطلاع نداریم، می رویم دنبال فال بینی و رمالی.