گلچینی از اشعار فخرالدین اسعد گرگانی

شعر معروف ویس و رامین اسعد گرگانی

نوشته یافتم اندر سمرها

ز گفت راویان اندر خبرها

که بود اندر زمانه شهریاری

به شاهی کامگاری بختیاری

همه شاهان مرو را بنده بودند

ز بهر او به گیتی زنده بودند

نوشته یافتم اندر سمرها

ز گفت راویان خبرها

به پایه بت تراز گردنده گردون

به مال افزونتر از کسری و قارون

گه بخشش چو ابر نوبهاری

گه کوشش چو شیر مرغزاری

به بزم اندر چو خورشید در فشان

به رزم از پیل و از شیران سرافشان

شده کیوان ز هفتم چرخ یارش

به کام نیکخواهان کرده کارش

ز هشتم چرخ هرمزد خجسته

وزیرش بود دل در مهر بسته

سپهدارش ز پنجم چرخ بهرام

که تا ایّام را پیش او کند رام

جهان افروز مهر از چرخ رابع

به هر کاری بُدی او را متابع

شده ناهید رخشانش پرستار

چو روز روشنش کرده شب تار

دبیر او شده تیر جهنده

ازین شد امر و نهی او رونده

به مهرش دل نهاده مهر تابان

به کین دشمان او شتابان

شده رایش به تگ بر ماه گردون

شده همت ز مهر و ماهش افزون

جهان یکسر شده او را مسخّر

ز حدّ باختر تا حّد خاور

جهانش نام کرده شاه موبد

که هم موبد بُد و هم بخرد رد

همیشه روزگارش بود نوروز

به هر کاری همیشه بود پیروز

همه ساله به جشن اندر نشستی

چو یکساعت دلش بر غم نخستی

همیشه کار او می بود ساغر

ز شادی فربه از اندوه لاغر

یکی جشن نو آیین کرده بُد شاه

که بُد در خورد آن دیهیم و آن گاه

نشسته پیشش اندر سر فرازان

به بخت شاه یکسر شاد و نازان

چه خرّم جشن بود اندر بهاران

به جشن اندر سراسر نامداران

ز هر شهری سپهداری و شاهی

ز هر مرزی پری روییّ و ماهی

گزیده هر چه در ایران بزرگان

از آذربایگان وز ریّ و گرگان

همیدون از خراسان و کهستان

ز شیراز و صفاهان و دهستان

چو بهرام و رهام اردبیلی

گشسپ دیلمی شاپور گیلی

چو کشمیر یل و چون نامی آذین

چو ویروی دلیر و گُرد رامین

چو زرد آن رازدار شاه کشور

مرو را هم وزیر و هم برادر

نشسته در میان مهتران شاه

چنان کاندر میان اختران ماه

به سر بر افسر کشور گشایان

به تن بر زیور مهتر خدایان

ز دیدارش دمنده روشنایی

چو خورشید جهان فرّ خدایی

به پیش اندر نشسته جنگجویان

ز بالا ایستاده ماهرویان

بزرگان مثل شیران شکاری

بتان چون آهوان مرغزاری

نه آهو می رمید از دیدن شیر

نه شیر تند گشت از دیدنش سیر

قدح پر باده گردان در میان شان

چنان کاندر منازل ماه رخشان

همی بارید گلبرگ از درختان

چو باران درم بر نیکبختان

چو ابری بسته دود مُشک سوزان

به رنگ و بوی زلف دلفروزان

ز یکسو مطربان نالنده بر مُل

دگر سو بلبلان نالنده بر گل

نکوتر کرده می نوشین لبان را

چو خوشتر کرده بلبل مطربان را

به روی دوست بر دو گونه لاله

بتان را از نکویی وز پیاله

اگر چه بود بزم شاه خرّم

دگر بزمان نبود از بزم او کم

کجا در باغ و راغ و جویباران

ز جام می همی بارید باران

همه کس رفته از خانه به صحرا

برون برده همه ساز تماشا

ز هر باغی و هر راغی و رودی

به گوش آمد دگر گونه سرودی

زمین از بس گل و سبزه چنان بود

که گفتی پر ستاره آسمان بود

ز لاله هر کسی را بر سر افسر

ز باده هر یکی را بر کف اخگر

گروهی در نشاط و اسپ تازی

گروهی در سماع و پای بازی

گروهی می خوران در بوستانی

گروهی گل چنان در گلستانی

گروهی بر کنار رودباری

گروهی در میان لاله زاری

بدانجا رفته هر کس خرّمی را

چو دیبا کرده کیمخت زمی را

شهنشه نیز هم رفته بدین کار

به زینتها و زیورهای شهوار

به پشت ژنده پیلی کوه پیکر

گرفته کوه را در زرّ و گوهر

به گردش زنده پیلان ستوده

به پرخاش و دلیری آزموده

ز بس سیم و ز بس گوهر چو دریا

اگر دریا روان گردد به صحرا

به پیش اندر دونده بادپایان

سمِ پولادشان پولادسایان

پسِ پشتش بسی مهد و عماری

بدو در ماهرویان حصاری

به زیر بار تازی استرانش

غمی گشته ز بار گوهرانش

ز هر کوهی گرانتر بود رختش

ز هر کاهی سبکتر بود تختش

به چندان خواسته مجلس بیاراست

نماندش ذرّه ای آنگه که برخاست

همه بخشیده بود و بر فشانده

به خورد و داد کام خویش رانده

چنین برخور ز گیتی گر توانی

چنین بخش و چنین کن زندگانی

کجا نه زُفت خواهد ماند نه راد

همان بهتر که باشی راد و دلشاد

بدین سان بود یک هفته شهنشاه

به شادی و به رامش گاه و بیگاه

پریرویان گیتی هامواره

شده بر بزمگاه او نظاره

چو شهرو ماه دخت از ماه آباد

چو آذربادگانی سرو آزاد

ز گرگان آبنوش ماه پیکر

همیدون از دهستان ناز دلبر

ز ری دینارگیس و هم زرین گیس

ز بوم کوه شیرین و فرنگیس

ز اصفاهان دو بت چون ماه و خورشید

خجسته آب ناز و آب ناهید

به گوهر هر دوان دخت دبیران

گلاب و یاسمن دخت وزیران

دو جادو چشم چون گلبوی و مینوی

سرشته از گل و می هر دو را روی

ز ساوه نامور دخت کنارنگ

کزو بردی بهاران خوشی و رنگ

همیدون ناز و آذرگون و گلگون

به رخ چون برف و بر وی ریخته خون

سهی نام و سهی بالا زن شاه

تن از سیم و لب از نوش و رخ از ماه

شکر لب نوش از بوم هماور

سمن رنگ و سمن بوی و سمن بر

ازین هر ماهرویی را هزاران

به گرد اندر نگارین پرستاران

بنان چین و ترک و روم و بربر

بنفشه زلف و گل روی و سمن بر

به بالا هر یکی چون سرو آزاد

به جعد زلف همچون مورد و شمشاد

یکایک را ز زرّ ناب و گوهر

کمرها بر میان و تاج بر سر

ز چندان دلبران و دلنوازان

به رنگ و خوی طاووسان و بازان

به دیده چون گوزن رودباری

شکاری دیده شان شیر شکاری

نکوتر بود و خوشتر شهربانو

به چشم و لب روان را درد و دارو

به بالا سرو و بار سرو خورشید

به لب یا قوت و در یاقوت ناهید

رخ از دیبا و جامه هم ز دیبا

دو دیبا هر دو در هم سخت زیبا

لبان از شکر و دندان ز گوهر

سخن چون گوهر آلوده به شکر

دو زلف عنبرین از تاب و از خم

چو زنجیر و زره افتاده در هم

دو چشم نرگسین از فتنه و رنگ

تو گفتی هست جادویی به نیرنگ

ز مُشک موی او مَرغول پنجاه

فرو هشته ز فرقش تا کمرگاه

ز تاب و رنگ مثل ریزش زاج

ز سیم آویخته گسترده بر عاج

کجا بنشست ماه بانوان بود

کجا بگذشت شمشاد روان بود

زمین دیبا شده از رنگ رویش

هوا مشکین شده از بوی مویش

ز رنگ روی گل بر خاک ریزان

ز تاب موی عنبر باد بیزان

هم از رویش خجل باد بهاری

هم از مویش خجل عود قماری

چو گوهر پاک و بی آهو و در خور

و لیک آراسته گوهر به زیور

برو زیباتر آمد زرّ و دیبا

که بی آن هردوان خود بود زیبا

****

که خواهد بود زنده تا تو آیی

نگر تا روی را از من نتابی

که تا آیی مرا زنده نیابی

****

زمانی بر جدایی زار بگریست

ز بهر آنکه در زاری همی زیست

گهی رنج و گهی درد و گهی بیم

ز دست هجر دل گشته به دو نیم

****

سپاس و آفرین آن پادشا را

که گیتی را پدید آورد و ما را

بدو زیباست ملک و پادشایی

که هر گز ناید از ملکش جدایی

خدای پاک و بی همتا و بی یار

هم از اندیشه دور و هم ز دیدار

نه بتواند مرو را چشم دیدن

نه اندیشه درو داند رسیدن

نه نقصانی پذیرد همچو جوهر

نه زان گردد مرو را حال دیگر

****

بر آمد آفتاب شاد کامی

ز دوده شد هوای نیکنامی

نسیم باد پیروزی بر آمد

بهار خرمی با او در آمد

بپیوست ابر دولت بر حوالی

همی بارد سعادت بر موالی

خجسته جشن و خرم روزگارست

زمین بازیاب و هر کس شاد خوارست

****

چو ایزد بنده ای را یار باشد

دو چشم دولتش بیدار باشد

ز پیروزی به دست آرد همه کام

ز به روزی به چنگ آرد همه نام

کجا چیزی بود زیبا و شهوار

کجا مردی بود شایستهء کار

دهد یزدان بدان بنده سراسر

که او باشد بدان هنواره در خور

****

وزان پس روز تا شب همچنین بود

دلش گفتی که با جانش به کین بود

روان پر درد و رخ پر گرد بودش

همه تن دل همه درد بودش

****

چرا یاقوت بر رویم نبارم

نیابم یار چون یار نخستین

نکارم مهر همچون مهر پیشین

مرابی دوست خامش بودن آهوست

گرستن بر جدایی سخت نیکوست

****

کنون گویم ثناهاى پیمبر
که ما را سوى یزدانست رهبر
چو گمراهى ز گیتى سر بر آورد
شب بى دانشى سایه بگسترد
بیامد دیو و دام کفر بنهاد
همه گیتى بدان دام اندر افتاد
ز غمرى هر کسى چون گاو و خر بود
همه چشمى و گوشى کور و کر بود
یکى ناقوس در دست و چلیپا
یکى آتش پرست و زند و استا
یکى بت را خداى خویش کرده
یکى خورشید و مه را سجده برده
گرفته هر یکى راه نگونسار
که آن ره را به دوزخ بوده هنجار
به فصل خویش یزدان رحمت آورد
ز رحمت نور در گیتى بگسترد
بر آمد آفتاب راست گویان
خجسته رهنماى راه جویان
چراغ دین ابوالقاسم محمد
رسول خاتم و یاسین و احمد
به پاکى سید فرزند آدم
به نیکى رهنماى خلق عالم
خدا از آفرینش آفریدش
ز پاکان و گزینان بر گزیدش
نبوت را بدو داده دو برهان
یکى فرقان و دیگر تیغ بران
سخن گویان از ان خیره بماندند
هنر جویان بدین جان برفشاندند
کجا در عصر او مردم که بودند
فصاحت با شجاعت مى ننودند
بجو در شعرها گفتار ایشان
ببین در نامها کردار ایشان
سخن شان در فصاحت آبدارست
هنرشان در شجاعت بیشمارست
چنان قومى بدان کردار و گفتار
زبان شان در نثار و تیغ خونبار
چو بشنیدند فرقان از پیمبر
بدیدندش به جنگ بدر و خیبر
بدانستند کان هر دو خداییست
پذیرفتنش جان را روشناییست
سران ناکام سر بر خط نهادند
دوال از بند گیتى بر گشادند
ز چنگ دیو بد گوهر برستند
بتان مکه را در هم شکستند
به نور دین ز دوده گشت ظلمت
وز ابر حق فرو بارید رحمت
بشد کیش بت آمد دین یزدان
زمین کفر بستد تیغ ایمان
سپاس و شکر ایزد چون گزاریم
مگر جان را به شکر او سپاریم
بدین دین همایون کاو به ما داد
بدین رهبر که بهر ما فرستاد
رسول آمد رسالتها رسانید
جهانى را ز خشم او رهانید
چه بخشاینده و مشفق خداییست
چه نیکو کار و چه رحمت نماییست
که بر بیچارگى ما ببخضود
رسولى داد و راه نیک بننود
پذیرفتیم وى را به خدایى
رسولش را به صدق و رهنمایى
نه با وى دیگرى انبار گیریم
نه جز گفتار او چیزى پذیریم
به دنیى و به عقبى روى با اوست
بجز اومان ندارد هیچ کس دوست
اگر شمشیر بارد بر سر ما
جزین دینى نباید در خور ما
نگه داریم دین تا روح داریم
به یزدان روح و دین با هم سپاریم
خدایا آنچه بر ما بود کردیم
تن و جان را به فرمانت سپردیم
ز پیغمبر پذیرفتیم دینت
بیفزودیم شکر و آفرینت
و لیکن این تن ما تو سرشتى
قصاى خویش بر ما تو نوشتى
گرایدون کز تن ما گاه گاهى
پدید آید خطایى یاگناهى
مزن کردار ما را بر سر ما
مکن پاداش ما را در خور ما
که ما بیچارگان تو خداییم
همیدون ز امتان مصطفاییم
ار چه با گناه بى شماریم
به فصل و رحمت امیدواریم
ترا حوانیم و شاید گر بخوانیم
که ما ره جز به در گاهت ندانیم
کریمان مر صعیفان را نرانند
بحاصه چون به زاریشان بخوانند
کریمى تو بخوان ما را به در گاه
چو خوانیمت به زارى گاه و بیگاه
صعیفانیم شاید گر بخوانى
گنهکاریم شاید گر نرانى
ز تو نشگفت فصل و بردبارى
چنان کز ما جفا و زشتکارى
ترا احسان و رحمت بیکرانست
شفیع ما همیدون مهربانست
چو پیش رحمت آید محمد
امید ما ز فصلت کى شود رد

****

گلچینی از اشعار زیبای خاقانی