حکایت جذاب و آموزنده طوطی و بازرگان
مولانا شاعر و عارف بزرگ ایرانی قرن هفتم هجری است. علاقه مندان عرفان و اخلاق از آثار برجسته به جا مانده از مولانا بسیار بهره برده اند.در ادبیات سرزمین ما، عرفان و اخلاق جایگاهی متعالی دارند و بدون شک مولانا جلال الدین بلخی ملقب به مولانا، استاد بی قیدوشرط عرفان و ادب فارسی است. گرچه در طول سالیان دراز در ایران شاعران و نویسندگان، آثار مهمی به جا گذاشته اند، در این بین کمتر نمونه ای مانند آثار مولانا به چشم می خورد.بدون شک می توان مثنوی معنوی را مهم ترین و تاثیرگذارترین اثر مولانا نامید. در این مجموعه ارزشمند ۲۷ هزار بیت شعر در قالب ۶ دفتر به نظم در آمده اند. در ستایش این اثر برجسته مولانا شاعران و اندیشمندان زیادی نقدهایی برجسته ای نوشته اند. مولانا مجموعه مثنوی معنوی را به خواهش یکی از محبوب ترین مریدانش به نام «حسام الدین چلبی» سروده است. در دیباچه مثنوی معنوی و سرآغاز هر دفتر از آن نیز، مولانا به این مطلب اشاره می کند. ۱۸ بیت ابتدایی مثنوی که با شعر زیبای «بشنو از نی چون حکایت می کند» آغاز می شود، توسط مولانا نوشته شده است و بقیه ابیات را پس از سروده شدن توسط مولانا، حسام الدین چلبی مکتوب می کرد. این شعر زیبا به نام «نی نامه» شهرت دارد. دفترهای مثنوی معنوی شامل حکایات پند آموز و تعلیمی است و در قالب داستانی و حکایات شیرین به باورهای مختلف دینی، اصول تصوف و مبانی اخلاق می پردازد. حکایت های مثنوی معنوی در کتب آموزشی آمده اند که از معروف ترین آن ها می توان به حکایت طوطی و بازرگان و داستان موسی و شبان اشاره کرد.
بگو که من مشتاق دیدار شما هستم. ولی از بخت بد در قفس گرفتارم. بگو به شما سلام می رساند و از شما کمک و راهنمایی می خواهد. بگو آیا شایسته است من مشتاق شما باشم و در این قفس تنگ از درد جدایی و تنهایی بمیرم؟ وفای دوستان کجاست؟ آیا رواست که من در قفس باشم و شما در باغ و سبزه زار.
ای یاران از این مرغ دردمند و زار یاد کنید. یاد یاران برای یاران خوب و زیباست. مرد بازرگان, پیام طوطی را شنید و قول داد که آن را به طوطیان هند برساند. وقتی به هند رسید. چند طوطی را بر درختان جنگل دید. اسب را نگهداشت و به طوطی ها سلام کرد و پیام طوطی خود را گفت: ناگهان یکی از طوطیان لرزید و از درخت افتاد و در دم جان داد.
بازرگان از گفتن پیام, پشیمان شد و گفت من باعث مرگ این طوطی شدم, حتماً این طوطی با طوطی من قوم و خویش بود. یا اینکه این دو یک روح اند درد دو بدن. چرا گفتم و این بیچاره را کشتم. زبان در دهان مثل سنگ و آهن است. سنگ و آهن را بیهوده بر هم مزن که از دهان آتش بیرون می پرد. جهان تاریک است مثل پنبه زار, چرا در پنبه زار آتش می اندازی. کسانی که چشم می بندند و جهانی را با سخنان خود آتش می کشند ظالمند.
عالَمی را یک سخن ویران کند روبهان مرده را شیران کند.
بازرگان تجارت خود را با دردمندی تمام کرد و به شهر خود بازگشت, و برای هر یک از دوستان و خدمتکاران خود یک سوغات آورد. طوطی گفت: ارمغان من کو؟ آیا پیام مرا رساندی؟ طوطیان چه گفتند؟
بازرگان گفت: من از آن پیام رساندن پشیمانم. دیگر چیزی نخواهم گفت. چرا من نادان چنان کاری کردم دیگر ندانسته سخن نخواهم گفت. طوطی گفت: چرا پیشمان شدی؟ چه اتفاقی افتاد؟ چرا ناراحتی؟ بازرگان چیزی نمی گفت. طوطی اسرار کرد. بازرگان گفت: وقتی پیام تو را به طوطیان گفتم, یکی از آنها از درد تو آگاه بود لرزید و از درخت افتاد و مرد.
من پشیمان شدم که چرا گفتم؟ امّا پشیمانی سودی نداشت سخنی که از زبان بیرون جست مثل تیری است که از کمان رها شده و برنمی گردد. طوطی چون سخن بازرگان را شنید, لرزید و افتاد و مُرد. بازرگان فریاد زد و کلاهش را بر زمین کوبید, از ناراحتی لباس خود را پاره کرد, گفت: ای مرغ شیرین! زبان من چرا چنین شدی؟ ای دریغا مرغ خوش سخن من مُرد. ای زبان تو مایه زیان و بیچارگی من هستی.
ای زبان هم آتـشی هم خرمنی چند این آتش در این خرمن زنی؟
ای زبان هم گنج بی پایان تویی ای زبـان هم رنج بی درمان تویی
بازرگان در غم طوطی ناله کرد, طوطی را از قفس در آورد و بیرون انداخت, ناگهان طوطی به پرواز درآمد و بر شاخ درخت بلندی نشست. بازرگان حیران ماند. و گفت: ای مرغ زیبا, مرا از رمز این کار آگاه کن.
آن طوطیِ هند به تو چه آموخت, که چنین مرا بیچاره کرد. طوطی گفت: او به من با عمل خود پند داد و گفت ترا به خاطر شیرین زبانی ات در قفس کرده اند , برای رهایی باید ترک صفات کنی. باید فنا شوی. باید هیچ شوی تا رها شوی. اگر دانه باشی مرغها ترا می خورند. اگر غنچه باشی کودکان ترا می چینند.
هر کس زیبایی و هنر خود را نمایش دهد. صد حادثه بد در انتظار اوست. دوست و دشمن او را نظر می زنند. دشمنان حسد و حیله می ورزند. طوطی از بالای درخت به بازرگان پند و اندرز داد و خداحافظی کرد. بازرگان گفت: برو! خدا نگه دار تو باشد. تو راه حقیقت را به من نشان دادی من هم به راه تو می روم. جان من از طوطی کمتر نیست. برای رهایی جان باید همه چیز را ترک کرد.
شعر طوطی و بازرگان مثنوی معنوی
بود بازرگان و او را طوطیی ****** در قفس محبوس زیبا طوطیی
چون که بازرگان سفر را ساز کرد ****** سوی هندوستان شدن، آغاز کرد
هر غلام و هـر کنیزک را ز جود ****** گفت بهر تو چه آرم؟ گـوی زود
هر یکی از وی مُرادی خـواست کرد****** جمله را وعده بداد آن نیک مرد
گفت طوطی را چه خـواهی ارمغان****** کآرمت از خِطّه ي هندوستان
گفتش آن طوطی که آن جا طوطیان ****** چون ببینی کن ز حال من بیان
کآن فلان طوطی که مشتاق شماست****** از قضای آسمان در حبس ماست
بر شما کرد او سلام و داد خواست****** وز شما چاره و ره ارشاد خواست
گفت می شاید که من در اشتیاق****** جان دهم اینجا بمیرم در فراق
این روا باشد که من در بند سخت****** گه شما بر سبزه گاهی بر درخت
این چنین باشد وفای دوستان من ******در این حبس و شما در بوستان
یاد آرید ای مِهان زین مـرغ زار ******یک صبوحی در میان مَرغزار
یاد یاران یار را میمون بود******خاصه کآن لیلی و این مجنون بود
ای حریفان ِ بت ِ موزون خـود******من قدح ها میخورم پُر خون خود
یک قدح می نوش کن بر یاد من****** گر همی خواهی که بدهی داد ِ من
یا بیاد این فتاده خاک بیز******چونکه خوردی جرعه ای بر خاک ریز
ای عجب آن عهد و آن سوگند کو****** وعده های آن لب چون قند کو
گر فراق بنده از بد بندگی است******چون تو با بد بد کنی پس فرق چیست
ای بدی که تو کنی در خشم و جنگ ******با طرب تر از سماع و بانگ چنگ
ای جفای تو ز دولت خوبتر****** و انتقام تو ز جان محبوبتر
نار ِ تو این است نورت چـون بود******ماتم این تا خود که سـورت چون بود
از حلاوت ها که دارد جور تو****** وز لطافت کس نیابد غور تــو
نالم و ترسم که او باور کند****** وز کرم آن جور را کمتر کند
عاشقم بر قهر و بر لطفش به جِدّ****** بوالعجب من عاشق این هر دو ضد
والله از این خار در بستان شوم******همـچو بلبل زین سبب نالان شوم
این عجب بلبل که بکشاید دهان******تا خـورد او خـار را با گلســتان
این چه بلبل این نهنگ آتشی اسـت ******جمله ناخوشها ز عشق او را خوشی است
عاشق کُل است و خود گُل است او ******عاشق خویش است و عشق خویش چو
قصه ي طوطی یی جان زین سان بود******کو کسی که محـرم مــرغان بود
کو یکی مــرغی ضعیفی بی گناه******واندرون او سلیمان با سـپاه
دیدن طوطیان هندوستان در دشت و پیغام رسانیدن از آنها برای طوطی
چون که تا اقصای هندوستان رسید ******در بیابان طوطی یی چندی بدید
مرکب استانید پس آواز داد******آن سلام و آن امانت باز داد
طوطیی زان طوطیان لرزید بس******او فتاد و مُرد و بگسستش نفس
شد پشیمان خواجه از گفت خبر******گفت رفتم در هلاک جانور
این مگر خویش است با آن طوطیک ******این مگر دو جسم بود و روح یک
این چرا کردم چرا دادم پیام******سوختم بیچاره را زین گفت خام
این زبان چون سنگ و هم آهن وش است ******وآنچه بجهد از زبان چون آتش است
سنگ و آهن را مزن بر هم گزاف****** گه ز روی نقل و گاه از روی لاف
زانکه تاریک است و هر سو پنبه زار ****** در میان پنبه چون باشد شرار
ظالم آن قومی که چشمان دوختند ****** زآن سخنها عالمی را سوختند
عالمی را یک سخن ویران کند ****** روبهان ِ مرده را شیران کند
جانها در اصل خود عیسی دمند******یک زمان زخمند و گاهی مرهمند
گر حجاب از جانها برخـــاستی****** گفت هر جانی مسیح آساستی
گر سخن خواهی که گویی چون شکر******صبر کن از حرص و از حلوا مخور
صبر باشد مشت های زیرکان ****** هست حلوا آرزوی کودکان
هر که صبر آورد گـردون بر رود ****** هرکه حلوا خورد واپس تر رود
باز گفتن بازرگان با طوطی آن چه در هندوستان دیده
کرد بازرگان تجارت را تمام******باز آمد سوی منزل شادکام
هر غلامی را بیاورد ارمغان******هر کنیزک را ببخشید او نشان
گفت طوطی ارمغان بنده کو؟****** آنچ دیدی و آنچه گفتی باز گو
گفت : نه ! من خود پشیمانم از آن******دست خود خایان و انگشتان گزان
من چرا پیغام خامی از گزاف******بردم از بی دانشی و از نشاف
گفت : ای خواجه ! پشیمانی ز چیست ؟****** چیست آن کاین خشم و غم را مقتضی است ؟
گفت : گفتم آن شکایتهای تو ****** با گروهی طوطیان همتای تو
آن یکی طوطی ز دردت بوی برد******زهره اش بدرید و لرزید و بمرد
من پشیمان گشتم این گفتن چه سود******لیک چون گفتم ، پشیمانی چه سود؟
نکته ای کان جست ناگه از زبان******همچو تیری دان که آن جست از کمان
وا نگردد از ره آن تیر ، ای پسر ****** بند باید کرد سیلی را ز سر
چون گذشت از سر ، جهانی را گرفت****** گر جهان ویران کند ، نبود شگفت
شنیدن آن طوطی از حرکت آن طوطیان و مردن در قفس و نوحه ي خواجه برای طوطی
چون شنید آن مرغ کآن طوطی چه کرد******پس بلرزید او فتاد و گشت سرد
خواجه چون دیدش فتاده همچنین******بر جهید و زد کُله را بر زمین
چون بدید رنگ و بدین حالش بدید******خواجه بر جست و گریبان را درید
گفت ای طوطیی خوب ِ خوش حنین******این چه بودت این چـرا گشتی چنین
ای دریغا مرغ خوش آواز من******ای دریغا همدم و همراز من
ای دریغا مرغ خوش الحان من ****** راح ِ روح و روضه و ریحان من
گر سلیمان را چنین مرغ ِ بودی****** کی خود او مشغول آن مرغان شدی
ای دریغا مـرغ کارزان یافتم******زود روی از روی او برتافتم
ای زبان تو بس زیانی بر وَری******چون تویی گویا چه گویم من ترا
ای زبان هم آتش و هم خرمنی****** چند این آتش در این خرمن زنی
در نهان جان از تو افغان میکند ****** گـرچه هرچه گویی اش آن میکند
ای زبان هم گنج بی پایان تویی******ای زبان هم رنج بی درمان تویی
هم صغیر و خُدعهء مرغان تویی******هم انیس وحشت ِ هجران تویی
چند امانم میدهی ای بی امان******ای تو زِه کرده به کین ِ من کمان
نک بپرانیده ای مرغ مرا******در چراگاه ِ ســتم کم کن چرا
یا جواب من بگو یا داده ده******یا مرا زاسـباب شادی یاد ده
ای دریغا نور ظلمت سوز من****** ای دریغا صبح روز افروز ِ من
ای دریغا مرغ خوش پرواز من******زانتها پریده تا آغاز من
عاشق رنج است نادان تا ابد******خیز لا اقسم بخوان تا فی کَبَد
از کبد فارغ بودم با روی تو****** وز زَبَد صافی بُدم در جوی تو
ای دریغا ها خیال دیدن است****** وز وجود نقد ی خود ببریدن است
غیرت حق بود و با حق چاره نیست******کو دلی کز حکم حق صد پاره نیست
غیرت آن باشد که او غیر همه ست****** آنکه افزون از بیان و دمدمه ست
ای دریغا اشک من دریا بُدی******تا نثار ِ دلبر ِ زیبا بُدی
طوطیی من مرغ زیرکسار من******ترجمان فکرت و اسرار ِ من
هرچه روزی داد و ناداد آیدم****** او ز اول گفته تا یاد آیدم
طوطیی کآید ز وحی آواز او******پیش از آغاز وجود آغاز او
اندرون تست آن طوطی نهان******عکس او را دیده تو بر این و آن
می بَرَد شادیت را تو شاد از او ******می پذیری ظلم را چون داد از او
ای که جان را بهترین میسوختی******سوختی جان را و تن افروختی
سوختم من سوخته خواهد کسی******تا زمن آتش زند اندر خسی
سوخته چون قابل آتش بود******سوخته بِستان که آتش کَش بود
ای دریغا ای دریغا ای دریغ****** کآن چنان ماهی نهان شد زیر میغ
چون زنم دم کآتش دل تیز شد ******شیر ِ هَجر آشفته و خون ریز شد
آنکه او هوشیارخود تند است و مست******چـون بود چون او قدح گیرد به دست
شیر ِ مستی کز صِف بیرون بود******از بسیط ِ مرغزار افزون بود
قافیه اندیشم و دلدار من****** گویدم مَندیش جز دیدار من
خوش نشین ای قافیه اندیش من******قافیهء دولت تویی در پیش من
حرف چه بود تا تو اندیشی از آن******حرف چه بود خار ِ دیوار ِ رزان
حرف و صوت و گفت را برهم زنم******تا که بی این هرسه با تو دَم زنم
آن دمی کز آدمش کردم نهان ******با تو گویم ای تو اسرار ِ جهان
آن دمی را که نگفتم با خلیل ******و آن غمی را که نداند جبرئیل
آن دمی کز وی مسیحا دَم نزد******حق زغیرت نیز با ما هم نزد
ما چه باشد در لغت اثبات و نفی******من نه اثباتم منم بی ذات و نفی
من کسی در ناکسی در یافتم******پس کسی در ناکسی در یافتم
جمله شاهان بندهء بندهء خودند******جمله خلقان مردهء مردهء خودند
جمله شاهان پست، پست ِخویشـرا******جمله خلقان مست، مست ِ خویشرا
می شود صیاد، مرغان را شکار******تا کند ناگاه ایشان را شکار
بی دلان را دلبران جسته به جان******جمله معشوقان شکار ِ عاشقان
هر که عاشق دیدی اش معشوق دان******کوبه نسبت هست هم این و هم آن
تشنگان گر آب جویند از جهان ******آب جوید هم به عالم تشنگان
جونکه عاشق اوست تو خاموش باش******او چو گوشَت میکشد تو گوش باش
بند کن چون سیل سیلانی کند******ورنه رسوایی و ویرانی کند
من چه غم دارم که ویرانی بود ******زیر ویران گنج ِ سلطانی بود
غرق حق خواهد که باشد غرق تر******همچو موج ِ بحر ِ جان زیر و زبر
زیر دریا خـــــــــــوشـــــــــــتر آید یا زبر******تیر او دلکش تـــــــر آید یا ســــــــپر
پاره کردهء وســـــــوســــــه باشی دلا******گـــــــــر طــــــــرب را باز دانی از بلا
گــــــــــــــر مرادت را مَذاق شکر است******بی مــــــــــرادی نه مُراد دلبر است
هر ســـــــــتاره ش خونبهای صد هلال******خون ِ عالــــــــــم ریختن او را حلال
ما بهـــــــــــــا و خونبهــــــــــا را ******جانب ِ جان باختن بشـــــــــــتافتیم
ای حیات ِ عاشقــــــــــــــان در مُردگی******دل نیابی جز که در دل بُردگــــــــی
من دلش جُســــــــته به صد ناز و دلال******او بهــــــانه کـــــــرده با من از ملال
گفتم آخــر غرق تست این عقل و جان******گفت رو رو بر من این افسون مخوان
من ندانم آنچـــــــه اندیشـــــــــیده ای******ای دو دیده دوست را چون دیده ای
ای گـــــــــــرانجان خوار دیده ستی ورا******ز آنکه بس ارزان خــردیده ستی ورا
هـــــــــــــــر که او ارزان خَرَد ارزان دهد****** گوهری طفلی به قرصی نان دهـد
غرق عشقی ام که غرق است اندراین******عشق هـــــــــــــای اولین و آخرین
مُجمَلش گفتــــــم نکــــــــردم زان بیان******ورنه هم افهام ســــــــوزد هم زبان
من چــــو لب گــــــــــــویم لب ِ دریا بود******من چو لا گـــــــــــــویم مراد اِلا بود
من ز شــــیرینی نشـــــــستم رُو تُرُش******من ز بســـــــــیاری ِ گفتارم خمُش
تا که شیرینی ِ مــــــــا از دو جهـــــــان******در حجاب رُو تُرُش باشــــــــــد نهان
تا که در هــــــــــر گوش نآید این سخن******یک همی گــــــــویم ز صد سِرِ لدُن
بیرون انداختن طوطی از قفس و پریدن طوطی مرده
بعـــــــــد از آتش از قفس بیرون فگند ******طوطیَک پرّید تا شـــــــاخ بلـــــــــند
طوطی ِ مــــــــرده چنان پرواز كرد****** کافتاب از چــــــــرخ تُرکی تاز کــــرد
خــــــواجه حیران گشت اندر کار مرغ ****** بی خبر ناگه پدید اســـــــــــرار ِ مرغ
روی بالا کرد و گفــــــــت ای عندلیب****** از بیان ی حال ِ خودمــــان ده نصیب
او چه کـــــــرد آنجا که تو آمــــوختی******ساختی مکری و مـــــــا را سوختی
گفــــــت طوطی کاو به فعلم پند داد******که رهــــــــــا کن لطف و آواز و وداد
زآنکه آوازت تـــــــرا در بند کـــــــــــرد******خویشتن مـــــــرده پی ِ این پند کرد
یعنی ای مطرب شده با عام و خاص ******مُرده شو چون من که تا یابی خلاص
دانه باشـــــی مــــــــرغکانت برچِنند******غنچه باشی کــــــــــودکانت بر کَنند
دانه پنهـــــــــان کن بکُلی دام شـــو******غنچه پنهــــــــان کن گیاه ِ بام شـــو
هــر که داد او حسن ِ خود را در مَزاد******صـد قضای بد ســــــــــوی او رُو نهاد
چشـــــم ها و خشم ها و رشک ها******بر سرش ریزد چو آب از مَشک هـــــا
دشــــــمــنان او را ز غیرت می درند******دوســـــــــتان هم روزگارش می برند
آنکه غافــــــل بود از کشت بهـــــــار******او چـــــــه داند قیمـــــــت این روز گار
در پناه ِ لطف ِ حق باید گـــــــــریخت ****** کاو هــــزاران لطــــــف بر ارواح ریخت
تا پناهی یابی آنگـــه چــــــــون پناه****** آب و آتش مـــــــر ترا گــــــــردد سپاه
نوح و موســـــی را نه دریا یار شـــد****** نه بر اَعداشـــــــان به کین قهار شــد
آتش ابراهــــــیم را نی قلعــــــه بود***** *تا بـــــــــر آورد از دل نمــــــــــرود دود
کوه یحیی را نه سوی خویش خواند****** قاصدانش را به زخــــــــم ِ سنگ راند
گفت ای یحیی بیا در من گـــــــــریز******تا پناهت باشــــــم از شمشــــــیر تیز
وداع کردن طوطی با خواجه
یک دو پندش داد طوطی بی نفاق******بعد از آن گفتش سلام ِ اَلفراق
خواجه گفتش فی امان الله برو****** مر مرا اکنون نمودی راه ِ نو
خواجه با خود گفت کاین پند ِ من است****** راه ِ او گیرم که این ره روشن است
جان من کمتر ز طوطی کی بُود******جان چنین باید که نیکو پی بُود
حکایت جالب شتر گاو و قوچ و یک دسته علف
