«یراق» در لغت به معنای نوارهایی که با مفتول های موئین سفید و زد بافته، می باشد. به دوخت یراق با طرحی خاص بر روی پارچه یا لباس و غیره را «یراق دوزی» می گویند. یراق دوزی یکی از زیباترین هنرهاست که بسیاری از هنرمندان ایرانی به آن مشغول هستند.
امروزه می توان یراق های بسیاری را با استفاده از ماشین بافت مخصوص در اندازه و پهنای متفاوت پیدا کرد. در دوران صفوی و از آن زمان به بعد یراق را به همراه دیگر وسایل تزیینی مانند منجوق، سنگ و پولک روی پارچه می دوزند و به پارچه زیبایی بسیار می دهند. امروزه در امر رودوزی برای تزیین لباس، جلد قران، جانماز، پرده و پوشش ضریح اماکن متبرکه از یراق دوزی استفاده می کنند.
تاریخچه
این رودوزی از دوران قبل از اسلام در ایران رواج داشته و با توجه به تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته این هنر در دوران ماد، هخامنشی، اشکانی و ساسانی رایج بوده است. در دوران اسلامی نیز، یراق، زینت بخش پارچه ها بوده است. در نگار های جامع التواریخ، تزئیناتی بر روی لباس ها دیده می شود که شامل یراق هایی است که در قسمت بالا تنه، به ویژه بر روی سینه به لباس دوخته شدند. این نقوش بیانگر رواج یراق دوزی در دوران ایلخانی می باشند. از دوران صفوی به بعد یراق با وسایل تزئینی دیگر همراه شده یعنی این که یراق را بر روی محل مورد نظر دوخته و سپس روی آن را با پولک، منجوق های رنگین، ملیله، مروارید و سنگ تزئین می کردند. حتی گاهی اوقات برای متصل کردن یراق به لباس از نقده دوزی و گلابتون دوزی استفاده می کردند و همچنین گاهی برای زینت بخشیدن به یراق از نخ نقده رنگین استفاده می کردند. در گذشته یراق را از طلا و نقره و برای بافت آن از کارگاه های چوبی یا شانه های مخصوصی استفاده می کردند. اما امروزه بافت آن ماشینی شده و طلا و نقره در آن کاربردی ندارد.
یراق دوزی
پیش از تعریف یراق دوزی بهتر است با یراق آشنا شوید. یراق نوارهایی دست باف یا ماشین باف و از جنس طلا، نقره، ابریشم و سایر نخ های قیمتی است. پس از آسترکشی براي زيباتر شدن دوخت، يراق دوزی به دو صورت انجام می گيرد:
- پس از اين که کار را آسترکشی کرديد، نوبت آن می رسد تا یراق را با نخ و سوزن به آرامی روی پارچه فیکس کنید تا جای دقیق آن را بدانید.نکته حائز اهمیت در دوختن یراق این است که کاری کنید تا هیچ نقطه ای از محل مورد نظر بدون یراق نماند. به این کار همپوشانی می گویند.حالا وقت آن است تا یراق را از پشت محکم به پارچه بدوزید (پس بخیه کنید) و کوک هایی را که در ابترای کار زده بودید بشکافید.
-
در اين روش يراق دوزی هم لازم است برخی نکات ذکر شده در روش قبل را مد نظر داشته باشید. تفاوت این دو روش در این است که برای يراق دوزی به سمت بيرون پارچه وقتی آسترکشی کردید، باید يراق را با سوزن ته گرد خیاطی به پارچه وصل و در جای خود ثابت کنید. در این روش هم مطابق دستورالعمل روش قبل، در پایان هم پوشانی کنيد. در مرحله بعدی به صورت مماس از لبه يراق آن را به پارچه کوک بزنيد کوک های شما باید از پشت روی نوار لایی مشخص باشند. باز هم مانند روش قبل مراحل را طی کنید. براي زيبایی بيشتر می توان از منگوله نيز در گوشه ها استفاده کرد. بعضی یراق ها حرارتی هستند و با استفاده از اتو به پارچه چسبانده می شوند.
یراق دوزی بیشتر مناسب پارچه های سنگین است؛ پارچه هایی مانند ترمه، مخمل یا ماهوت که توان وزنی بالایی دارند و با دوختن نوار ضخیم یراق روی شان از ریخت نمی افتند. انتخاب هر يک از دو روش فوق به سليقه فرد بستگی دارد و اين که کدام يک از دو روش با کار هماهنگی و تناسب لازم را دارند. در بعضي موارد يراق بايد بين پارچه و آستر دوخته شود (يراق لای درز) و گاهي يراق را بعد از خاتمه آسترکشي روی کار قرار مي دهند (يراق رو). طرح های مورد استفاده اغلب بته جقه یا نقوشی هندسی هستند.
مواد اولیه
- پارچه : پارچه ای که برای این رودوزی مورد استفاده قرار می گیرد باید کمی ضخیم باشند تا تحمل سنگینی یراق را داشته باشد ؛ پارچه هایی همچون ماهوت ، مخمل ، ترمه برای این کار مناسب می باشند.
- یراق : نواری طلایی یا نقره ای در عرض های مختلف 1 تا 4 سانتی متر و در نقوش متفاوت
- نخ : معمولا از نخ گلابتون و نقده[1]برای دوخت یراق به پارچه استفاده می کنند.
- سوزن
سخن آخر
این هنر زیبا در استان خراسان ، اصفهان ، آذربایجان غربی ، کردستان ، لرستان و شهرهای جنوبی تهیه می شود.
هنرهای دستی با نمد
