جامعه ای که در آن، فقیر باشد، بویی از قسط در آن جامعه نمی توان استشمام کرد

ساعدنیوز: در چهل و سومین فجر انقلاب اسلامی بایسته است که یک آسیب شناسی جدی از روند حکمرانی برای ترمیم ضعف ها صورت گیرد، خصوصاً با توجه به انتشار بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی به عنوان نقشه راه چله دوم انقلاب. غفلت از کدام بخش از میراث اندیشگانی امام خمینی به اعتقاد حضرتعالی، بیشترین ضربه را به انقلاب اسلامی وارد کرده است و نیاز مبرم به رجوع به این بخش از میراث امام برای ترمیم آسیب ها است؟

دکتر رضا شُکرانی: بسم الله الرحمن الرحیم؛ اینجانب براساس یک بررسی قرآنی به منظور دستیابی به اولویت های مورد نیاز یک جامعه ی آرمانی اسلامی، دریافتم که از نگاه قرآن، همگام وهمپای توجه به خدا درهمه ی احوال، باید فقر زدایی در شش حوزه ی خوراک، پوشاک، مسکن، ازدواج، بهداشت و امنیت را اولویت های قرآن و روایات در سه ساحت فردی، اجتماعی و حکومتی دانست و به حکم قرآن باید برای رفع این نیازها تلاش نمود و از همین رو غفلت ازتحقق برخی از این اولویت ها، آسیب جدی انقلاب اسلامی بوده و هست و خواهد بود و لذا می بینیم که به میزان توجه به این شش حوزه ی نیاز مادی، انقلاب از آسیب ها دور گشته است و تنها راه ترمیم این آسیب ها نیز، جبران مافات برای تحقق هریک از این اولویت ها است.

توضیح اینکه، هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ عملی، می توان سه ساحت یا سه لایه از مسلمانی و اسلام خواهی را، ترسیم کرد. لایه دینداری فردی، لایه دینداری اجتماعی و لایه دینداری حکومتی. در هر یک از این لایه ها، وظایفی بر عهده فرد مسلمان، جامعه ی اسلامی و حکومت اسلامی قرار می گیرد. وقتی این وظایف را استقصاء و دسته بندی می نماییم، درمی یابیم که در هر سه لایه، مهمترین وظیفه ی اسلامی، همراه با توجه به خدا ،عبارت است از توجه به نیاز دیگران وتلاش برای رفع آن نیاز ها برای کسب رضای خدا. یعنی اساساً اسلام فردی، اسلام اجتماعی و اسلام حکومتی محقق نمیشود مگر در سایه ی رفع نیاز دیگران برای خدا. یعنی اگر انسان بخواهد به عنوان یک فردِ مسلمان، اسلام را تقلیل دهد به یک سلسله وظایفی که به عنوان یک فرد مسلمان برعهده اوست، می بینیم هر کجاوظیفه ای هست در کنار آن توجه به جامعه نیز هست. مثلاً هر کجا نماز هست در کنارش احسان نیز هست، هرجا اقیموا الصلاة است، آتوا الزکاة نیز است.

و اگر بخواهیم اسلام گرایی رادر لایه اجتماعی محقق کنیم، باز امر به توجه به دیگران و امر به کار نیک، به صورت گروهی وجود دارد: "تعاونوا علی البرّ و التقوی"،برای نیکی و پرهیزگاری تعاون و مشارکت کنید«ولا تعاونو علی الاثم و العدوان» و در راه گناه و دشمنی با همدیگر همکاری نکنید. یا در آیه 200 سوره آل عمران می فرماید: "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ". ای اهل ایمان، (در کار دین) صبور باشید و یکدیگر را به صبر و مقاومت سفارش کنید و مهیّا و مراقب کار دشمن بوده و خداترس باشید، باشد که رستگار گردید.حضرت علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه حدود 100 صفحه در خصوص اسلام اجتماعی ذیل این آیه سخن می گوید و مفهوم مرابطه را از فروکاستن به مرابطه به معنای مرزداری به رابطه با دیگران و یک رابطه اجتماعی گسترش می دهد. در ساحت دینداری حکومتی نیز وقتی بررسی می کنیم، می بینیم قرآن مهمترین فلسفه ی ارسال پیامبران الهی رااقامه قسط و عدل توسط خود مردم بیان می فرماید. به این معنا که اگر حکومتی دینی بر پا گردید باید برای اقامه ی قسط و عدل باشد . آیات مختلفی براین نکته درالت دارد از جمله آیه 25 از سوره حدید "لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ۖ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ ۚ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ" همانا ما پیمبران خود را با ادلّه و معجزات فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم عدالت را بر پا کنند، و آهن (و دیگر فلزات) را که در آن هم سختی (جنگ و کارزار) و هم منافع بسیار بر مردم است (نیز برای حفظ عدالت) آفریدیم، و تا معلوم شود چه کسی خدا و رسولانش را با ایمان قلبی یاری خواهد کرد(هر چند) که خدا بسیار قوی و مقتدر (و از یاری خلق بی نیاز) است.) این میزان که در این آیه مطرح می شود، در سه کانتکست و زمینه ی مختلف در سوره الرحمن نیز مورد تأکید قرار می گیرد. این کتاب باید معیاری باشد برای مردم تا "قسط" را برپا کنند.
همان طور که در مصاحبه های قبلی هم اشاره کردم، نازلترین و اولین لایه ی تحقق قسط و عدالت عبارت است از فقرزدایی. یعنی جامعه ای که در آن، فقیر باشد، بویی از قسط در آن جامعه نمی توان استشمام کرد. جامعه ای که در آن، به تعبیر شهید بهشتی، "یک سو فقرا و در یک سوی دیگر، اغنیاء بی درد باشند، چنین جامعه ای را نمی توان جامعه اسلامی دانست و لو این که آسمان و دیوار و همه جای این جامعه، مزیّن به آیات قرآن باشد". بی شک در طول این سالیان برای تحقق برخی از این شش اولویت تلاش های زیادی صورت گرفت اما غفلتهایی نیز رخ داد. یکی از دلایل این غفلت عدم توجه به اولویت داشتن این شش نیاز ونه ضرورت تحقق این شش نیاز است. توضیح اینکه همگان به ضرورت فقرزدایی در شش حوزه ی مسکن، پوشاک، خوراک، بهداشت، امنیت و ازدواج، به عنوان کف نیازهای مادی انسان معترفند. اما مهم اولویت داشتن رفع نیاز در این شش حوزه است ونه ضرورت رفع نیاز در این شش حوزه امامتأسفانه همچنان اندیشمندان وبه ویژه برنامه ریزان، از این مفهوم کلیدی «اولویت» غافل اند.

به تفاوت اولویت وضرورت دقت کنید. اولویت غیر از ضرورت است. همه جوامع اعم از مسلمان و غیرمسلمان به ضرورتِ توجه به نیازِ نیازمندان معترفند. اما تمایز دیدگاه قرآنی ، دراین نکته است که فقرزدایی اولویت است و نه ضرورت.به بیان فقهی، فقرزدایی واجب مُضیَّق است در مقابل واجب مُوسَّع. برای مثال روزه ی ماه رمضان را باید در ظرف ماه رمضان به جای آورد و نمی توان در ظرف زمانی دیگری به جای آورد مگر با عذری معقول یا مشروع. در ظرف ماه رمضان، اگر بدون دلیل شرعی، روزه را به جای نیاوری، گناه مرتکب شده ای. این می شود واجب مضیَّق. فقرزدایی واجب مُضَیَّق است نه واجب مُوسَّع. این طور نیست که روزه واجبی است که برای تحقق آن در هرظرف زمانی وقت داریم و لذا بماند برای بعد! بنابراین، باید نگاه حکمرانان متوجه تمایز اولویت وضرورت شود، تا با تحقق این اولویت ها به کف عدالت دست یافت.

دکتر رضا شکرانی : استادی از جنس تواضع!