کاربندی در معماری و کاربرد آن

کاربندی چیست ؟

قسمت حد فاصل بین طرح چهار ضلعی تا جایی که ساقه گنبد از آنجا شروع می شود ، در صورتی که از تقاطع قوس های فرعی به وجود آید ، کاربندی گویند . یا بعبارت دیگر کاربندی سازی ، نوعی پوشش است متشکل از لنگه طاق هایی با قوس معین که تحت قواعدی هندسی همدیگر را قطع می کنند و قواره اصلی پوشش را به وجود می آورند . کاربندیها ، متشکل ازباریکه ها یا لنگه طاق هایی هستند که از تقاطعشان ، استخوان بندی پوشش برای سقف به وجود می آید و اکثر مواقع به صورت اسکلت پوشش دوم و کوتاه تر نسبت به سقف اصلی هستند و گاهی بعنوان سقف اصلی نیز مورد استفاده قرار می گیرند .

پیشینه تاریخی

نمونه كامل كاربندي را در قرن چهارم هجري در گنبد مقصوره مسجد جامع نایین مي بينيم . در قرن سوم هجري در مسجد جامع شيراز به نمونه اي بر مي خوريم كه اگرچه كاربندي نيست ولي شباهت كاملي به كاربندي دارد و مقدمه اي است براي آغاز كاربندي فرم تپكانه (طاق بندي) را هم كه مقدمه اي براي آغاز كاربندي است در قرن سوم هجري در مقبره امير اسماعيل ساماني در بخارا مي بينيم . از نمونه هاي كاربندي در قرن پنجم مي توان كاربندي شبستان شرقي گنبد خواجه نظام الملك مسجد جامع در اصفهان نام برد . آغاز قرن هفتم مصادف است با حمله مغول به ايراني ها و خرابي هاي بسيار و به دنبال آن نياز شديد براي ساختن در حد رفع حوائج ضروري و فوري لذا براي استاد فن نه حوصله اي است و نه فرصتي كه در هر بنائي هنر نمايي كند در نتيجه بايد طرحي يكنواخت را رواج داد كه در تعداد زيادي بنا بدون نقص و اشكال اجرا شود . در اينجا كاربندي به عنوان راه چاره و ضرورت به ميان مي آيد . به نظر مي رسد كاربندي ابتدا در جنوب و مركز ايران آغاز شد و رفته رفته در دوران تيمور توسط معمارانی نظير قوام الدين شيرازي و پسرش غياث الدين به سمر قند و بخارا و خراسان رفت و كم كم در تمام ايران گسترش یافت . يكي از دلايل رواج كاربندي در مركز و جنوب ايران وجود مصالح عمده و اصلي خشت خام و سنگ لاشه بود كه در آغاز به وفور يافت مي شد . كاربندي چون ايجاد پوشش دومي براي طاق اصلي مي كند عايق حرارتي خوبی محسوب مي شود راه حل هاي اكوستيكي جهت جلوگيري از طنين نامناسب از جانب معماران به صورت هاي مختلف ارائه شده است . استفاده از گره سازي هاي آجري برجسته و فرورفته در بنا (كه به آن هشت و گير شيرازي گويند) از انعكاس نا مطلوب صدا جلوگيري كرده است و ايجاد انواع سقف هاي كاذب كه به عنوان خوانچه پوش ناميده شده اند در ايجاد اكوستيك نقش عمده اي دارند . كاربندي ها هم به خاطر شكست هاي متنوعي كه در پوشش داده اند به عنوان جاذب طنين محسوب می شوند . از مدارك موجود بر مي آيد كه شكل كاربندي از يزد توسط معماراني كه براي جهان شاه قراقويونلو كار مي كردند به كاشان مي آيد و رايج مي گردد . دالان و در كاروانسرائي جنب مسجد مير عماد كاشان كه از تناسبی بسي زيبا برخوردار است نمونه كاربندي يزدي در كاشان است و مسجد كبود تبريز را بايد نمايانگر رواج و كمال اين شكل در تبريز دانست و نيز نمونه خوب آن در مسجد شيخ لطف الله نمايانگر آن است که به تدريج استفاده از كاربندي يزدي چنان فراوان شد كه هر زمان و هر جا گنبدي مي ساختند اكثراً شكنج آن را به همين گونه اجرا مي كردند . کاربندیها در اکثر بناها به شكل مؤثری عمل كرده اند . همچنين در بناهايي كه استفاده از پنجره و ديوارها ممكن نيست مثل بازارها و ساير بناهاي عمومي ، معماران در قسمت خورشيدي كاربندي (دايره مركزي) روزن هايي ايجاد كرده اند كه عبور نور مناسب و تهويه را به بهترين نحو ساخته است و به آن در اصطلاح روشندان گويند .

کاربرد کاربندی

از مهمترین کارکرد سازه ای کاربندی کوچک کردن دهانه های بزرگ به کمک باریکه ی طاق های متقاطع و ایجاد طاق های کوچک است. در کاربندی با استفاده از تویزه ها بارهای وارده بر طاق به پایه های باربر هدایت شده است و به این ترتیب نیروهای رانش را کنترل می کند و در همان نقاط با جرزهای کشیده مهار شده است. کاربندی در مقایسه با اکثر طاق ها، از جهت پایداری در برابر نیروها مقاوم تر است. کاربندی بیشتر در بناهای عمومی استفاده شده است، که بهترین نمونه های این هنر معماری را در بناهایی مانند بازارها، تیمچه ها و چهارسوق ها می توان مشاهده کرد. در کل می توان کاربرد کلی کاربندی را به صورت زیر توضیح داد.

• مردم وار کردن فضاهای داخلی و ایجاد تناسباتی انسانی در آن
• فراهم آوردن امکان اجرای طرح های استاندارد، هندسی و سه بعدی پیش فکر شده در دهانه و ابعاد متفاوت فضا
• ایجاد روکش (آمود) مناسب برای پوشش اصلی
• عایق کردن فضای داخلی از نقطه نظر حرارتی
• به نظم در آوردن فضاهای داخلی
• تنظیم نور و گاه صدا در داخل بنا
• مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم نواز

کار بندی غیر ساده

کاربندی غیر ساده را می توان به پنج دسته تقسیم کرد.

• کاربندی پرور: هرگاه نسبت طول به عرض زمینه ی کاربندی زیاد باشد می توانیم در میانه ی دهانه یک کاربندی رسمی منفرد یک پا اجرا کنیم کاربندی حاصل از این روش را کاربندی پرور می گویند.
• کاربندی سوار: هرگاه یک کاربندی روی کاربندی دیگری سوار شود کاربندی حاصله را کاربندی سوار می گویند. کاربندی زیرین می تواند از هر نوعی باشد و کاربندی سوار بر آن نیز می تواند قالب شاقولی یا قالب غیر شاقولی باشد.
• کاربندی دو چفدی: اگر در ساخت یک کاربندی از دو گونه تیر طاق با دو چفد متفاوت استفاده شود کاربندی حاصله را کاربندی دو چفدی می گویند.
• کاربندی گسترش: اگر در یک کاربندی رسمی منفرد یک پا بعضی از تیر طاق ها از جهت عرض یا طول زمینه تا دایره محیطی کاربندی گسترش یابند کاربندی به وجود آمده را کاربندی گسترش می گویند.
• کاربندی درون زا: اگر روی اجزای یک کاربندی، کاربندی دیگری اجرا شود به این نوع کاربندی درون زا می گویند.

روش اجرایی کاربندی

در ﺑﺴﻴﺎری از ﭘﮋوﻫﺶ های اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در ﻣﻮرد ﻛﺎرﺑﻨﺪی به ﺟﺰﻳﻴﺎت و روش های اﺟﺮایی آن ﺑﻪ ﻏﻴﺮ از چند پژوهش کلی و ﻣﺤﺪود ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ. ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻛﺘﺎب ﻫﻨﺪﺳﻪ در ﻣﻌﻤﺎری آمده است: ﻃﺮز ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﺳﺖ ﻛﻪ اﺑﺘﺪا دو ﻳﺎ ﭼﻬﺎر ﻃﺎق ﻛﺎﻣﻞ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻮﻳﺰه ی اصلی و ﺑﺎرﺑﺮ ﺑﺎ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﻨﺎیی ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دز یا دزد اﺟﺮا ﻛﺮده و ﺑﻘیه ی ﺑﺎرﻳﻜﻪ ی طاق ها یا تویزه ها را در فضا ﺑﺎرﻳﻜﻪ ﻛﻨﻨﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ واداﺷﺘﻨﺪ و روی آن ها طاق می زنند.

• ﻧﺤﻮه ﻗﺎﻟﺐﮔﺬاری کاربندی:اﺑﺘﺪا ﻓﻀﺎیی ﺑﺎ ﭘﻼن ﻫﺸﺖ ضلعی ﺑﺮای اجرای پوشش، نوع کاربندی را انتخاب می کنند. زﻳﺮا یکی از اﻣﻜﺎﻧﺎت مهمی ﻛﻪ ﭘﻮﺷﺶ ﻛﺎرﺑﻨﺪی ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﮔﻨﺒﺪﺳﺎزی دارد این اﺳﺖ ﻛﻪ در یک ﮔﻨﺒﺪ، ﭘﻼن جرزهای زیرین قابلیت پر یا خالی شدن را ندارند و ﺑﻪ یک اﻧﺪازه ﺑﺎر ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﻫﺎی مختلف ﺟﺮز زﻳﺮ ﮔﻨﺒﺪ وارد می ﺷﻮد. اما در کاربندی به دلیل تفکیک ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻃﺎق ، ﺟﺮزﻫﺎی زﻳﺮﻳﻦ قابلیت پر و خالی شدن را دارند. ﻛﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺎ ﭘﻼنﻫﺎی ﻫﺸﺖ ضلعی هم خوانی بیشتری دارند. در اوﻟﻴﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ی کار، ﻗﺎﻟﺐ ﺑﺮ اﺳﺎس نوع ﻗﻮس در ﻛﺎرﺑﻨﺪی با چوب یا گچ ساخته می شود. ﭘﺲ از رﺳﻢ ﻫﻨﺪسه ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی و ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪن ﺗﻌﺪاد، ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ و ﻣﺴﻴﺮ باریکه ی ﻃﺎق ﻫﺎی عملیات واداشتن قالب جهت اجرای طاق ها آغاز می شود.

• اﺟﺮای ﻛﺎرﺑﻨﺪی: ﭘﺲ از ﺟﺎﮔﺬاری و وادار ﻛﺮدن ﻗﺎﻟﺐ ﺑﻪ روی ﺟﺮز ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻨﺪسه ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی رج اول باریکه ی ﻃﺎق با آجر ﺑﻪ روی ﻗﺎﻟﺐ چیده می شود ﺑﺮای ﺳﺎﺧﺖ ﻃﺎق ﺑﻌﺪی ﻗﺎﻟﺐ ﺑر روی ﺟﺮز و در ﻛﻨﺎر رج اول باریکه ی طاق اول قرار می گیرد و باریکه ی طاق دومی از کمر باریکه ی طاق اول ﺷﺮوع ﺷﺪه و ﺑﻪ آن ﺗﻜﻴﻪ می کند اﻣﺎ ﺑﺎ اﺿﺎﻓﻪ ﻛﺮدن ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻃﺎق ﻫﺎ و اﻣﺘﺪاد آن ها ﺗﺎ روی ﺟﺮز ﺑﻴﺶ ﺗﺮ وزن آن ﺑﻪ ﺟﺮزﻫﺎی ﺑﺎرﺑﺮ ﻣﻨﺘﻘﻞ می شود. ﭘﺲ از اﺟﺮای ﺗﻤﺎم ﺑﺎرﻳﻜﻪ ی ﻃﺎق ﻫﺎ ﺑﺎ ﺿﺨﺎﻣﺖ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ و ﺷﻜﻞگیری اﺳﺘﺨﻮان بندی ﻛﺎرﺑﻨﺪی ﻣﺸﺎﻫﺪه می شود. که رج های ﺟﻠﻮیی ﺑﺎرﻳﻜﻪ ﻫﺎی ﻃﺎق ﻫﺎ از لبه ی ﺟﺮز ﻋﻘﺐ ﺗﺮ ﻧﺸﺴﺘﻪ و از ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪ دارﻧﺪ. ﺑﺮای ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻫﻨﺪسه ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی از آﺟﺮﻫﺎیی اﺳﺘﻔﺎده می ﺷﻮد ﻛﻪ از ﭘﻴﺶ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ شبه لوزی باشند. این آجرها در فاصله ی معین شده بین رج های جلویی باریکه ی طاق ها قرار می گیرند و در امتداد قوس های کاربندی دور می زنند و در نهایت نمایش دﻫﻨﺪه ی ﻫﻨﺪﺳﻪ ی ﻛﺎرﺑﻨﺪی از زﻳﺮ ﻫﺴﺘﻨﺪ.

مقرنس کاری در معماری و انواع آن