کاروانسرای ینگه امام و جاذبه های آن!

امامزاده کاروانسرای ینگی‌ امام هشتگرد

بنای امامزاده مربوط به دوره صفویه تا قاجار است که در خرداد 1381 از سوی سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. ورودی امامزاده در جهت شمال و مقابل روستا است و از جاده کرج-هشتگرد تنها نمای پشت یا جنوبی آن مشاهده می‌شود. روی یکی از چند کاشی که داخل محراب کار گذاشته شده، چنین آمده‌است: «یادگاری استاد مرتضی ولد استاد محمدباقر امین 1311». مرقد امامزاده به صورت سکوی بلندی با کاشی‌های عادی فیروزه‌ای پوشیده شده و در بدنه شمالی آن چهار کاشی بر جسته ستاره‌ای شکل آبی رنگ دوره قاجاریه قرار دارد. ضریح چوبی روی مرقد بسیار ساده ساخته شده و تاریخ آن، سال 1354هجری قمری است. در پاشنه ورودی بنا، سنگ قبری قرار دارد که متعلق به تاریخ 1072 است. این بنا که از آثار دوره صفویه است، گذشته از تعمیرات دوره قاجاریه، در سال 1347 شمسی نیز از سوی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران تعمیر شده‌است. گنبد بنا به صورت هرم 12 ترکی بوده و در رأس آن تزییناتی به شکل زیگزاگ‌های سیاه رنگ و در قسمت‌های دیگر قاب‌سازی با طرح هندسی دیده می‌شود. در مجموع، بنای امامزاده آجری چهار گوش است که از دو قسمت ایوان شمالی در جلو و حرم اصلی در پشت تشکیل می‌شود. مدخل شمالی ورودی اصلی به امامزاده نیز آجری و در هر دو طرف دو طاقنمای جانبی دارد.

تاریخچه کاروانسرای ینگی امام هشتگرد

طبق منابع تاریخی کاروانسرای ینگی امام از آثار دوره صفویه است که در دوره‌های بعد، تغییراتی در آن ایجاد شد و آن را به ترکیبی بدیع از مهمان‌خانه و باغ بدل کرد. این کاروان‌سرا در دوره قاجار تعمیر و تجهیز شد و در سال 1377 با شماره 2175 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

این طور به نظر می‌رسد که ینگی‌ امام جزو املاک علی اصغر خان اتابک محسوب می‌شد؛ اما مشخص نیست که ملک موروثی بود یا او آن را تصرف کرده بود. اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نشان می‌دهند که در سال 1328 شمسی، سه دانگ کاروان‌سرا متعلق به امین‌السلطان و سه دانگ دیگر در تصرف اعتصام‌السلطنه و همسر امیرنظام بوده است.

در سندی دیگر روستای ینگی‌ امام از اموال امین‌الدوله و امین‌السلطان بود که در دوران هرج و مرج به تصاحب روس‌ها درآمد. در زمان ناصرالدین شاه، وی دستور تعمیر کاروان‌سرا را داد و باغ مهمان‌خانه امین‌آباد در این زمان به بنا افزوده شد. گفته می‌شود که امین‌الدوله نصف ینگی‌ امام را در سال 1299 به امین‌السلطان فروخت.

کاروان‌سرا در سال 1328 هجری قمری متروکه شد و رو به ویرانی رفت. بعدها این بنا در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت و تا چند سال پیش پاسگاه انتظامی بود. محوطه بیرونی این کاروان‌سرا نیز حداقل برای یک دهه به قبرستان خودروهای فرسوده و اسقاطی تبدیل شده بود. در نهایت شهرداری هشتگرد برای محافظت از این اثر تاریخی، اقدام به دیوارکشی دور آن کرد.

کاروانسرای تاریخی ینگی امام از سال 1399 تا پایان 1400 با همکاری سازمان جهانی یونسکو و کمک هزینه اتحادیه اروپا در حال مرمت بود و دیوارها، گنبدها، هشتی و حجره‌های بخش شمالی مورد مرمت قرار گرفتند. از آنجا که این بنا سال‌ها پیش در دست ژاندارمری و نیروی انتظامی بود، آسیب‌دیده است و بخش‌های زیادی از آن به مرمت نیاز دارد. درهای کاروان‌سرا در نوروز 1401 برای بازدید عموم باز بود و بعد از تعطیلات نوروز به‌منظور ادامه مرمت مجددا تعطیل شد.

نقشه و معرفی بخش های مختلف کاروانسرای ینگی‌ امام هشتگرد

کاروانسرای ینگی امام از اقامت گاه ها و ایستگاه های مهم در مسیر تهران به قزوین در زمان صفویه به شمار می رفته است. معماری اولیه کاروانسرا به شیوه اصول معماری صفویه و به شکل چهار ایوانی ساخته شده است. مساحت این بنا حدود 4700 مترمربع است، و بخش صحن اصلی که در مرکزیت عمارت قرار گرفته مساحتی بالغ بر387متر مربع دارد. اضلاع شرقی و غربی با ایوان های 37 متری دو طرف بنا را احاطه کرده اند. ساختمان کاروانسرا با آجر ساخته شده ومشتمل بر ایوان ها، اسطبل، حجره، صحن، حوض و استراحت گاه است. دو درب بزرگ برای ورود به داخل بنا تعبیه شده که یکی در زمان صفویه و دیگری در زمان قاجاربه کاروانسرا افزوده شده اند.

داخل حیاط به صورت دایره ای، حجره های اقامت مسافران، با ایوان های متعدد به هم متصل شده و در بخش های انتهایی هر ردیف از حجره ها دالانی که برای نگهداری چهارپایان در نظر گرفته بودند، قرار دارند. مدخل شترخان ها که در گوشه های صحن واقع گردیده اند با زاویه ای نیم قائم شکل گرفته اند. کمان نیم دایره که در طاق اصطبل ها طراحی شده نشان دهنده ساخت این بخش ها در دوران قاجار است. در وسط صحن بزرگ حوضی سنگی با پاشویه های متعدد، که با کانال هایی که از چشمه های اطراف به داخل کاروانسرا کشیده شده پرآب می شوند. طبق اسناد به دست آمده از تاریخچه کاروانسرا، نشان می دهد، که اراضی بنا و حومه آن متعلق به شخصی به نام علی اصغرخان اتابک بوده، و درسندهای موجود در کتابخانه ملی نوشته شده که تا سال 1328 سه دانگ از ملک کاروانسرا به نام امین سلطان و سه دانگ دیگر در اختیاراعتصام السلطنه قرار داشته است.

در زمان تسلط روس ها بر بخش هایی از ایران، روستا به عنوان یکی از مستعمرات آنان محسوب می گردید و سال ها بعد امین سلطان سه دانگی را که به نام او بود در قبال یک زمین و یا تسویه یک قرض قدیمی به اعتصام السلطان فروخت. در نقشه های موجود در سازمان میراث فرهنگی بخش باغ و مهمان خانه پیش از بنای کاروانسرا ساخته شده اما در دوران بعد، به شکلی مدرن تر و با معماری فرنگی بازسازی گردیده است. کاروانسرا ینگی امام در سال 1377 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.

تغییر کاربری کاروانسرای ینگی امام در چندسال اخیر

اسناد معتبر تاریخی اساس بنای کاروانسرا را به زمان شاه عباس صفوی نسبت می دهند و در بسیاری از نسخ خطی ملازمان شاهان، در سفرهای متعدد شاهزادگان، به این استراحت گاه و ویژگی های خاصش اشارات فراوان شده است. در ابتدا شکل کاروانسرا به صورت معماری ایرانی اسلامی و با اسلوب های ساده و بی پیرایه طراحی گردیده و بعد ها معماران قاجاری با الهام از سبک معماری فرنگی که بسیار مورد علاقه شاهان قاجار قرار داشته، به بازسازی و یا ساخت قسمت های جدیدتر مبادرت ورزیده اند. در جوار کاروانسرا، باغی به وسعت 12 هکتار برای زیبا سازی مسیر و ایجاد فضایی دل انگیز جهت تفریحات ملوکانه احداث شد. در خاطرات ممتحن الدوله آمده که در زمان بازگشت از فرنگ در امامزاده ای نزدیک به کاروانسرا اطراق نموده، که بیانگر عدم ساخت مهمان خانه و باغ در آن زمان از حکومت قاجار است. اشراف زادگان و امرا برای ایجاد تفرجگاهی شاهانه در حومه ینگی امام تلاش فراوانی به کار بسته و موفق به ساخت فضایی سرسبز و خوش آب و هوا در این منطقه شدند.

با مورد توجه قرار گرفتن اراضی کاروانسرا و اطرافش، کم کم به احداث عمارت های باشکوه و کاخ های سلطنتی در ابعاد کوچکتر از بناهای شاهانه پایتخت، روی آوردند. کاخ های تابستانی با مناظری دل فریب که برای انبساط خاطر ملوکانه شاهان قاجار، طراحی شده بودند، این منطقه را به شهرت خاصی رساند و دوران پر رونقی را برای ساکنان روستاهای حومه ینگی امام فراهم کرد. مهمان سرای ینگی امام تا سال 1316 از محبوبیت خاصی برخوردار بود، و در همین سال بر اثر یک آتش سوزی که برخی معتقدند به عمد شکل گرفت، بنا سوخت و از بین رفت.کاروانسرایی که در زمان صفویه به منظور اقامت و استراحت کاروانیان و مسافران ساخته شده بود در زمان قاجار به مهمان خانه ای فرنگی با باغ های سرسبز و کاخ های شاهانه تبدیل گردید. در حال حاضر اراضی و بقایای کاروانسرا در اختیار نیروهای نظامی قرارگرفته اما عموم اجازه بازدید از آن را دارند.

معماری کاروانسرای ینگی‌ امام هشتگرد

کاروانسرای ینگی امام که از جاهای دیدنی استان البرز به شمار می‌رود، به شیوه کاروان‌سراهای صفوی با طرح‌ چهارایوانی بر پا شد. مساحت این بنای تاریخی بالغ بر 4,700 متر مربع و مساحت صحن مرکزی آن حدود 387 متر مربع است. اضلاع شمالی و جنوبی صحن 5٫37 متر و اضلاع شرقی و غربی آن 37 متر هستند.

بنای کاروان‌سرا آجری است و اجزایی چون ورودی، صحن، ایوان، حجره، اصطبل (شترخانه) و غیره دارد. ورودی فعلی همان ورودی زمان صفویه است که در دوره قاجار مسدود شده بود. پیرامون صحن، حجره‌های متعدد و در میانه هر ضلع، ایوانی قرار دارد. در پشت حجره‌ها، دالان‌هایی برای چهارپایان و اقامت مهتران در نظر گرفته بودند. محل تقاطع دالان‌ها در چهار گوشه بنا، سقف گنبدی دارد که به گوشه‌های حیاط مربوط می‌شود. در مرکز حیاط، حوضی مربع‌شکل و پاشویه‌دار به ضلع 7٫9 متر به چشم می‌خورد. مجرای آبی که از بیرون کاروان‌سرا می‌آید و از گنبدخانه شمال شرقی می‌گذرد، به این حوض می‌رسد.

به نظر می‌رسد که معماری کاروان‌سرا در دوره قاجار مطابق با الگوی مهمان‌خانه‌های فرنگی تعمیر و تجهیز شده است. در این دوره، در سمت جنوبی کاروان‌سرا باغی بزرگ ساخته شد.

جاهای دیدنی اطراف کاروانسرای ینگی امام هشتگرد

• تپه ینگی امام : تپه تاریخی ینگی امام یکی از مظلوم‌ترین بناهای تاریخی استان البرز است که با وجود کشف سفالینه‌های تاریخی به‌صورت تصادفی هنگام تعریض جاده، تاکنون کاوش‌های باستان‌شناسی مهمی در این تپه انجام نشده است. این تپه در سمت چپ ورودی شهرک ینگی امام قرار دارد و بیشتر سفالینه‌های مکشوفه در آن مربوط به اوایل دوران اسلامی و مقداری نیز سفال‌های قرمز خشن متعلق به سایر دوره‌های تاریخی هستند.

• امامزاده ینگی امام: بنای امامزاده ینگی امام مربوط به دوره صفویه تا قاجار است که در خرداد 1381 از سوی سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. ورودی امامزاده در جهت شمال و مقابل روستا است و از جاده کرج-هشتگرد تنها نمای پشت یا جنوبی آن مشاهده می‌شود. روی یکی از کاشی‌های داخل محراب نوشته شده است: «یادگاری استاد مرتضی ولد استاد محمدباقر امین 1311».در این مکان دو امامزاده به نام‌های علی‌نقی و هادی از نوادگان امام موسی بن جعفر (ع) آرمیده‌اند. مرقد امامزاده به‌صورت سکوی بلندی با کاشی‌کاری فیروزه‌ای است و در بدنه شمالی آن چهار کاشی برجسته ستاره‌ای‌شکل و آبی‌رنگ از دوره قاجاریه قرار دارد. ضریح چوبی روی مرقد بسیار ساده به نظر می‌رسد و تاریخ ساخت آن به سال 1354 هجری قمری برمی‌گردد. در پاشنه ورودی بنا، سنگ قبری قدیمی با تاریخ 1072 دیده می‌شود.