صنایع دستی هرمزگان از جمله صنایعی است که بیشتر جنبه ی مصرف محلی داشته و خوس دوزی یکی از انواع رودوزی های این منطقه است. این هنر شامل دوخت نوارهای باریک خوس یا همان نقده بر روی پارچه های توری ریزبافت و پارچه هایی است که می توان آنها را شمارش کرد و در طرح های هندسی، منحنی، دانه ای، اسلیمی و خشتی پایه بلند است. این هنر ظریف که به صبر و حوصله زیادی نیاز دارد در قدیم با استفاده از فلز نقره و طلا به جای نخ، بر روی پارچه اجرا می شد.
خوس دوزی
خوس دوزی از هنرهای سنتی و قدیمی ایران زمین می باشد که در دوره ی صفوی مورد استقبال مردم بوده است. در زمان گذشته برای خوس دوزی از فلز نقره به عنوان نخ استفاده میکردند اما امروزه نوار های نازک پلاستیکی رنگین جایگزین آن شده است. رنگ های دردسترس خوس دوزان بسیار متنوع است اما رنگ طلایی و نقره ای از محبوب ترین رنگ ها در این کار است. طرح های خوس دوزی به صورت های هندسی ، منحنی ، دانه ای ، خشتی پایه بلند و اسلیمی می باشد. خوس دوزی در صنعت هنر های دستی جایگاه خود را دارد که دراین حوزه نمونه کار های زیادی با ذوق و سلیقه ی بانوان ایرانی پدیدار شده است. علاوه بر پارچه ی توری این هنر بر روی پارچه ی مخمل نیز کار می شود که برای پارچه ی مخمل از سوزن مخصوصی به نام سوزن چنایل استفاده می شود.
تاریخچه خوس دوزی
تاریخچه ی این هنر زیبا بر ما پوشیده است. اما آنچه مسلم و واضح است این هنر در زمان صفویه در بندرعباس و بلوچستان از رونق زیادی برخوردار بوده است. بعد از دوره ی صفویه در پیشرفت این سوزن دوزی گامهای موثری برداشته شد و این هنر در زیباترین شکل ممکن نمودار شد. البته منشا این هنر را به هندوستان نسبت داده اند. به احتمال زیاد ورود این هنر به فرهنگ جنوبی نیز نتیجه رابطه ی نزدیکی این شهرها با هندوستان و دیگر کشورها بوده است.
کاربرد خوس دوزی
خوس دوزی بیشتر روی پارچه های سیاه رنگ توری که محلی ها به آنها پارچۀ شیشه ای می گویند. همچنین گاه روی پارچه های سُرمه ای و بنفش صورت می گیرد و برای این کار از پارچه های سبز، قرمز یا زرشکی و سفید کمتر استفاده می شود. کاربرد این هنر بیشتر برای تزیین روسری های توری است که در گویش محلی هرمزگان به آن جِلْبیل (جلویل) می گویند. تزیین پرده های توری و دیگر پوشاک های بومی زنان این استان از دیگر کاربردهای خوس دوزی است. جلبیلِ خوسی به طور معمول به طول حدود ۱۵۰، و عرض حدود ۴۵-۸۰ سانتی متر است. گاهی این روسری را مستقیماً روی سر می اندازند و روی آن کلاهک می گذارند و کناره های آن را از حوالی بناگوش به زیر گلو می آورند و با سنجاق می بندند و به دور گردن و شانه می پیچند.
نقوش و روش دوخت
در خوس دوزی نگاره ها مقبولیت عام دارند و به صورت نگاره کندو عسلی، نگاره شش قلب، نگاره خشت در خشت، نگاره ستاره کوچک، نگاره شش پر کوچک، نگاره عقربی، نگاره قلبی خالی ، نگاره مکینه تابوکی، نگاره گوشواره ای، نگاره پیاله ای، نگاره طاووسی به طرح می نشیند. حاشیه برگ انجیر، تک دوزی، پر دوزی، نقش گل، ستاره چهار پر، گل فرفره ای، خرچنگ کاکله ای، پروانه، نقش توپی، نقش شش پر، نقش موشکی، حاشیه قلبی، حاشیه شش چشم گاو و...شناخته شده است. در این رودوزی با توجه به ساده بودن طرح ها، دیگر احتیاجی به طراحی و نقش اندازی بر روی پارچه نیست. برای شروع نخ نقده را به انتهای سوزن نخ کرده ای قلاب می کنند و سپس طرح مورد نظر را بر روی پارچه توری می دوزند. در این دوخت پشت و روی پارچه معمولا یکنواخت بوده و از تلالو خاصی برخوردار است.
وسایل مورد نیاز
مواد و ابزارهای خوس دوزی شامل این موارد است: نوعی پارچۀ توری؛ خوس به رنگ طلایی یا نقره ای؛ قیچی؛ سنگِ صفله یا سَگْله (سنگی که از آن برای کوبیدن روی برجستگی های نـاشی از خـوس دوزی و صاف کـردن و مرتب کردن روی کار استفاده می شود) و کم یـا کمان، حلقه ای از چوب نـازک گردو و در اندازه های مختلف که پارچه را برای خوس دوزی روی آن می کشند و پارچه را با تسمه یا کمربند روی محیط آن محکم می بندند. در گذشته خوس دوزی با کمک دست و پا انجام می گرفت، اما بعد از ساخته شدن کم یا کمان، خوس دوزیِ روسری ها ساده تر، بهتر، زیباتر و باارزش تر شد و رونق بیشتری یافت.
سخن آخر
خوس دوزی را می توان با گلابتون و پولک دوزی تلفیق نمود و اثری چشم نواز و فراموش نشدنی خلق کرد. در سفر به استان های فارس، هرمزگان، کردستان و بلوچستان بازدید از مراکز تولید و فروش این هنر قدیمی را فراموش نکنید. باید هر چه بیشتر در زنده نگه داشتن هنرهای سنتی کوشش کرد و این در صورتی محقق می شود که به صورت اصولی برای علاقمندان به این هنر آموزش داده شود.
هنر سکمه دوزی چیست؟
