کلیسای سنت استپانوس و جاذبه های آن!

کلیسای استپانوس مقدس (به ارمنی Սուրբ Ստեփանոս վանք - به انگلیسی Saint Stepanos Monastery)، دومین کلیسای مهم ارمنی های ایران است که از نظر اهمیت بعد از کلیسای تادئوس مقدس قرار می گیرد.این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام «قزل وانک» (صومعه سرخ) واقع شده است. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده است ولی به علت زلزله دچار آسیب های جدی شده بود که در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. این اثر در تاریخ ۱۵ اسفند ۱۳۴۱ با شمارهٔ ثبت ۴۲۹ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

سنت استپانوس که بود؟

شاید برایتان سوال پیش بیاید که چرا نام این کلیسا سنت استپانوس است، برای همین لازم است بگوییم که استفان سنت استپانوس جز اولین شهدای راه دین مسیحیت بوده است و از اولین مبلغان مسیحیت و حواریون حضرت مسیح به شمار می رفته است. از همین رو کلیساهای زیادی در سرتاسر جهان با همین نام وجود دارد. استفان مقدس در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان به اتهام زدن سخنانی بر خلاف شریعت یهود، سنگسار شد.

مختصری از تاریخ کلیسای سنت استپانوس

اگر بخواهیم درباره ی تاریخ کلیسای سنت استپانوس در جلفا بگوییم، این طور بیان می شود که تاریخ دقیق ساخت آن با توجه بررسی های شواهد تاریخی مشخص نیس اما قدیمی ترین سندی که از وجود وانک در این منطقه نشانی می دهد مربوط به سال ۶۴۹ میلادی می شود. عده از کارشناسان و باستان شناسان ساخت این کلیسا را به دوره صفویان نسبت می دهند در حالی که سبک معماری و مصالح به کار رفته در آن حاکی از معماری است که برای کلیسای طاطائوس در آذربایجان غربی بین قرن های چهارم و ششم هجری می باشد. با توجه به این ضد و نقیض ها نمی توان بیان کرد که قدمت این کلیسا دقیقا که به چه زمانی برمی گردد. این کلیسا قرینه ای را نیز در ساحل شمالی ارس دارد بنابراین نشان از این می باشد که در هنگام ساخت و تکمیل این بنا یک قدرت واحد بر هر دو طرف ساحل رود ارس حکومت می کرده است.

جاب است بدانید که کلیسای سنت استپانوس در جلفا علاوه بر محلی برای انجام فرایض مذهبی و کلاس های علوم دینی جایی برای تجمع هنرمندان و پرداختن به هنرهایی چون نقاشی و تذهی، سرود و موسیقی، خوشنویسی، علم و فلسفه و … نیز محسوب می شده است.

سبک معماری و تاریخ ساخت بنای کلیسا

به طور دقیق نمی توان گفت که قدمت کلیسای سنت استپانوس چقدر است. قدیمی ترین منبع پیداشده که نامی از این کلیسا می برد، به سال ۶۴۹ میلادی مربوط می شود. اما عده ای هم می گویند این کلیسا به زمان اوایل مسیحیت برمی گردد.گروهی هم معتقدند که در سال ۹۷۶ میلادی (۲۶۶ هجری قمری)، زمانی که آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان بود، کاتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارامنه، اسقف اعظم را به عنوان سرپرست وانگ استپانوس برگزید. او نیز کلیسایی را در این منطقه ساخت که هزینه آن را پادشاه تقبل کرد. کلیسای دیگری درست به همین شکل و معماری در آن سوی رود ارس وجود دارد. این بنا نشان می دهد که به احتمال زیاد، هر دو کلیسا در یک برهه زمانی و به دست یک قدرت واحد که بر هر دو سمت رودخانه حکومت می کردند، ساخته شده است.

در بعضی از منابع تاریخی مثل سفرنامه تارونیه، (جهانگرد مشهور فرانسوی که در دوره صفوی سفری به ایران داشت) گفته شده که این بنا متعلق به دوره صفویه است. اما از سبک معماری و تزئینات آن پیداست که این کلیسا را بین قرن های ۱۰ تا ۱۲ میلادی (۴ تا ۶ قمری) ساخته اند. هر طور که باشد امروز دیگر اینجا یکی از جاهای دیدنی جلفا حساب می شود.تلفیقی از شیوه های معماری دوره های اورارتو، اشکانی و رومی را می توان در معماری این بنا مشاهده کرد. این سبک از معماری را بعد از ساخت بناهایی چون سنت اچمیادزین، طاطائوس، آختامار و سنت استپانوس با نام معماری ارمنی می شناسند.

مرمت و بازسازی کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس که با نام کلیسا خرابه جلفا هم نامیده می شود، بارها در دوره های مختلف مرمت و بازسازی شد. در سا ل های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری، هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس، این بنا را بازسازی کرد. در زمان حکومت صفویان، کلیسای سنت استپانوس بازسازی شد.

همچنین در دوره قاجار هم به مرمت این کلیسا توجه می شد. در سال ۱۲۴۵ هجری قمری، به دستور عباس میرزا که در آن زمان ولیعهد قاجار بود، در دره شام روستایی خریداری و وقف این کلیسا شد. کتیبه ای هم به خط نستعلیق در این کلیسا نصب شد که گواه بر این موضوع است.

در دوره های معاصر هم این کلیسا بارها مرمت و بازسازی شد. در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، در حین مرمت، بقایای استخوانی را در میان دو طاق کلیسا کشف کردند. بر اساس روایت های تاریخی، این استخوان ها را متعلق به حواریون و قدیسان مسیح می دانند. همچنین به جز این بقایا، چند تکه تخته مربوط به تابوت های این استخوان ها، چند تکه پارچه زرد و آجری، تکه ای موم، گِل اخرا و دانه های کُندر هم در این محوطه پیدا شدند.

اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران بر این باورند که این بقایا، مربوط به جسد حضرت یحیی است. بعضی از منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه و عکس هایی که علیخان ولی (حکمران شمالی آذربایجان در زمان ناصرالدین شاه قاجار) گرفته و در آرشیو تاریخی کاخ گلستان نگه داری می شود، به استخوان های حواریون و قدیسان از جمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره کرده اند.

بخش های مختلف کلیسای سنت استپانوس

نمازخانه، برج ناقوس و اجاق دانیال بخش های اصلی کلیسای سنت استپانوس را تشکیل می دهند. کلیسای سنت استپانوس از بخش های مختلفی چون نمازخانه، برج ناقوس، نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال، صحن کلیسا یا حیاط کلیسا، پیشخوان ورودی اصلی مجموعه، هشتی ورودی، حیاط دیرها، کلیسای قدیمی، سالن های آموزش طلاب یا استنساخ کتب، محل اسکان راهب و مسافران یا انبار و محل ذخیره آذوقه و طویله های مجموعه تشکیل شده است.در ادامه به معرفی سه بخش اصلی این کلیسا یعنی برج ناقوس، نمازخانه و اجاق دانیال پرداخته می شود.

برج ناقوس

برج ناقوس از چشمگیرترین بخش های کلیسا محسوب می شود. این برج روی ایوانی در طبقه متصل به دیوار جنوبی قرار دارد و دارای گنبدی هرمی شکل و هشت ضلعی است که روی هشت ستون استوانه ای از سنگ سرخ با سرستون های زیبا استقرار یافته است.بر طاق برج ناقوس تصویر فرشتگانی با چهار بال و تصویر سر گاو کنده کاری شده اند. صلیبی نیز در کادر مستطیل شکل با گل های شبیه به خورشید یا شمسه کار شده است. چند طاووس و کبوتر نیز در بین نقوش دیده می شود.

نمازخانه اصلی کلیسا

نمازخانه کلیسای سنت استپانوس دارای ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر است و ورودی آن در چوبی منبت کاری شده متعلق به دوران قاجار است. تزیینات متنوع و بدیعی چون حجاری پایه ها، طاق نماها، نیم ستون ها و زنجیرهای کنار مقرنس کاری ها و تزیینات طاق سردر در این نمازخانه دیده می شود. زیر نوک شیب سقف، نقش دایره واری وجود دارد که در مرکز آن دایره ای کوچک تر دیده می شود که شاید نمادی از خورشید باشد. پایین این نقش تصویر به صلیب کشیدن مسیح کار شده است. سه پنجره در بخش زیرین وجود دارد که اطراف آن نیز نقوش چلیپایی به چشم می خورد. در قسمت پایین طاق سردر ورودی نمازخانه نیز تزیینات مقرنس کاری بسیار زیبایی به کار رفته است.

در نمای بیرونی بخش جنوبی نمازخانه نمادها و کنده کاری هایی روی سنگ دیده می شود. در قسمت بالایی تصویر عقابی که دو طرف آن گل هایی مشابه خورشید به کاررفته است، وجود دارد. عقاب در حال حمل کردن چهارپایی با چنگال های خود است. در زیر این نقش برجسته دو گل دیگر و پایین آن ها در قابی مستطیل شکل، صحنه ای از یک داستان تصویر شده است که احتمالاً صحنه به شهادت رسیدن استپانوس باشد. سه سنگ بالای سر استپانوس و عودسوزی نیز در دست وی مشاهده می شود. سه فرشته نیز به نشانه تقدس شخصیت محوری داستان ترسیم شده اند. در این بین نقشی شبیه به نماد اهورامزدا هم مشاهده می شود.در زیر این قسمت، قاب نورگیری به شکل صلیب وجود دارد مهم ترین ویژگی این نورگیر، وجود تصویر و نمادهایی به شکل حیوانات در اطراف صلیب است. دو طرف بالای صلیب کلاغی سمت راست و گاوی در طرف چپ مشاهده می شود. پایین سمت راست، یک مار و در طرف چپ، تصویر دو ماهی وجود دارد. در قسمت آخر نیز دو شیر نر به شکل قرینه در طرفین پایه صلیب کار شده اند.

نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال

اجاق دانیال بخشی از فضای داخلی کلیسا است. این اجاق، تالاری متصل به دیوار شمالی کلیسا با ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول است. اجاق به وسیله دیوار از تالار جدا شده و به نام دانیال از قدیسین معروف قرن پنجم میلادی است. اجاق دانیال از تالار اجتماعات و محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار با سکوهایی بلند و میز سنگی غسل تعمید یا سنگ آب تشکیل شده است.

داخل کلیسای سنت استپانوس

فضای داخل کلیسا صلیبی شکل است و از سه قسمت شامل ایوان، نمازخانه و محراب تشکیل شده است. پشت ایوان و زیر گنبد اصلی، نمازخانه قرار دارد. گوشه های مقرنس و طاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاشی های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را به یاد می آورد. از جمله تزیینات داخل کلیسا، سه نمازگاه سنگی است که یکی در وسط محراب و دوتای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی نمازخانه قرار دارند و از آثار دوره قاجار هستند.

دیر کلیسای سنت استپانوس

در محوطه کلیسای سنت استپانوس و در کنار آن یک دیر وجود دارد. در طبقه فوقانی این دیر اتاق هایی قرار دارد که محل استراحت مسافران و زائران و طبقه پایین اصطبل چهارپایان بوده است. کتابخانه کلیسا نیز در این مکان قرار داشته است.نوع معماری و مصالح به کار رفته در ساختمان دیر با کلیسا متفاوت است. سنگ نبشته های متعددی به زبان ارمنی در داخل و خارج این دیر نصب شده که با ترجمه آن ها اطلاعات مهمی در مورد بانی کلیسا، معمار و تاریخ بنای آن به دست می آید.

موزه کلیسای سنت استپانوس

بخشی از تاریخ کلیسای سنت استپانوس در موزه آن روایت می شود. این موزه از دو بخش اصلی و جنبی تشکیل شده است. در بخش اصلی مجموعه ای از آثار به دست آمده از محوطه کلیسا همچون کتیبه ها و تصاویری از مکاتبات تاریخی کلیسا به نمایش گذاشته شده است.در بخش جنبی موزه نیز کلیساهای تاریخی ارامنه ایران در قالب تصاویر و ماکت های سنگی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارند.

کلیسای سنت استپانوس کجاست؟

کلیسای سنت استاپونس یکی از جاهای دیدنی جلفا است که در محلی به نام قزل وانگ یا صومعه سرخ در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این کلیسا در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان و در منطقه آزاد ارس قرار گرفته است و با کرانه جنوبی رودخانه ارس سه کیلومتر فاصله دارد. سنت استپانوس همچنین با شهر جلفا حدود ۱۷ کیلومتر فاصله دارد.

• آدرس کلیسای سنت استپانوس: استان آذربایجان شرقی، ۱۷ کیلومتری غرب شهر مرزی جلفا

کلیسای ننه مریم کجاست؟