کُپه‌داغ( کلمه ای ترکی به معنای کوههای بسیار)، نام رشته کوهی در شمال‌شرق ایران است که بخش اصلی آن در خراسان شمالی و بخش کوچکی از آن در جنوب ترکمنستان است.این ارتفاعات در چین خوردگی‌های آلپ-هیمالیا شکل گرفته‌اند. این ارتفاعات جهت شمال‌غربی-جنوب‌غربی دارند و از نظر زمین‌شناسی شبیه کوههای زاگرس هستند. از مهم‌ترین ویژگی‌های آنها می‌توان به منابع غنی آب، سازندهای آهکی، فرسایش آبی و وجود پدیده‌های کارستی اشاره نمود. مرتفع‌ترین قله این رشته کوه، قله بیر در شمال شیروان است.اوایل قرن گذشته که نیروی زمینی کشورها قدرت اصلی آنها به حساب می‌آمد، برخی از نقاط جهان که نقش کلیدی در تصرف یک منطقه داشتند، به قلب زمین (Heartland Theory) مشهور بودند که ارتفاعات کپه داغ به دلیل تسلط بر دشت‌های روسیه، یکی از قلبهای زمین جهان محسوب می‌شد.
استان خراسان شمالی در شمال شرق ایران از جمله استان‌هایی است که با وجود اینکه طبیعت زیبا و بکری دارد، کمتر با این عنوان شناخته شده است. وجود رود اترک در این استان و همچنین رشته کوه‌هایی که در چین‌خوردگی آلپ – هیمالیا ایجاد شده است، باعث شده گونه‌های متنوعی از حیوانات و گیاهان در این استان وجود داشته باشند که عمده آنها در ارتفاعات کپه داغ است.
سال 1397 درنشست شورای هماهنگی بینالمللی انسان و کره مسکون در اندونزی، ارتفاعات کپه داغ به عنوان سیزدهمین ذخیره‌گاه زیست‌کره ایران ثبت شد. کپه داغ پنجمین ذخیره‌گاه ثبت شده در ایران بعد از انقلاب سال 1357 است. دلیل اینکه یونسکو این ثبت را انجام داده طبیعی، تنوع زیستی غنی، تنوع فرهنگی و وجود جوامع محلی و عشایری عنوان شده است.
همچنین این ارتفاعات که 80 درصد آن در ایران و 20 درصد آن در ترکمنستان واقع شده از مهم‌ترین نقاط استراتژیک ایران، آسیا و حتی جهان به شمار می‌رود. در قرن بیستم در حوزه نظامی و تاکتیک‌های جنگی از اصطلاح قلب جهان استفاده می‌شد. قلب زمین در واقع نشان دهنده موقعیت استراتژیک یک منطقه بود. ارتفاعات کپه داغ به دلیل اشراف به دشت‌های روسیه یکی از قلبهای جهان معرفی شده است.
در برخی مناطق کپه داغ تپه‌هایی خاکی وجود دارند که هیچ نوع گیاه در آنها نمی‌روید و دارای دره‌هایی عمیق هستند. این کوه دنباله چین خوردگی های قفقاز است و از تپه هایی با اندازه های گوناگون تشکیل شده است.
این ارتفاعات در چین خوردگی های آلپ – هیمالیا شکل گرفته‌اند. همچنین ذخیره گاه زیست کره کپه داغ جهت شمال غربی-جنوب شرقی دارند و از نظر زمین‌شناسی شبیه کوههای زاگرس هستند. از مهم‌ترین ویژگی‌های آنها می‌توان به منابع غنی آب، سازنده‌های آهکی، فرسایش آبی و وجود پدیده‌های کارستی اشاره نمود.مرتفع‌ترین قله این رشته کوه، قله بیر در کوههای گلیل در شمال شیروان است.
در اوایل قرن گذشته که نیروی زمینی کشورها قدرت اصلی آنها به حساب می‌آمد، برخی از نقاط جهان که نقش کلیدی در تصرف یک منطقه داشتند، به قلب زمین Heartland Theory مشهور بودند. ذخیره گاه زیست کره کپه داغ به دلیل تسلط بر دشت‌های روسیه، یکی از قلبهای زمین جهان محسوب می‌شد.ارتفاع این منطقه 3٬191 متر (10٬469 پا) از سطح زمین است. همچنین طول آن650 کیلومتر (400 مایل) می باشد.
کمربند چین خورده – گسل خورده کپه داغ – بینالود در شمال خاور ایران، بخشی از ابر قاره اوراسیا و لبه جنوبی صفحه توران را تشکیل می دهد. با اتکا به دانش ریخت شناسی، این ذخیره گاه در مراحل جوانی تشخیص داده شده است و چین های بسیار جوان آن نشانگر رابطه مستقیم توپوگرافی ناحیه با ساختارهای زمین شناسی میباشد.
بر اساس نتایج حاصل از مطالعات زمین شناسی، می توان پنج زون ریخت زمین ساختی زیر را در ذخیره گاه زیست کره کپه داغ دسته بندی نمود:
بخش میانی گسل اشک آباد (کپه داغ)
زیر حوضه های گرگان رود، بویژه حوضه هایی که بین گسل شاورد (در جنوب) و بخش خاوری گسل خزر (در شمال) واقع شده اند.
حوضه های در ارتباط با گسلهای نوخندان، قره داغ، سرخ ده و آمرودک که برخی مربوط به زیر حوضه های دامنه شمالی کشف رود و برخی مربوط به حوضه های دشت ترکمنستان در این بخش است.
حوضه های در ارتباط با گسلهای شوقان و قلی که زیر حوضه های رودخانه جاجرم می باشند.
حوضه های دامنه جنوبی کوه بینالود. به نظر می رسد گسل بینالود و گسل شمال نیشابور در این اختلاف ریخت زمین ساختی بی تاثیر نباشند.
رخداد زمین لرزه های متعدد در این ذخیره گاه زیست کره نشانگر آن است که کمربند چین خورده کپه داغ از زمان باز پسین فعالیت های آلپی تاکنون تحرک داشته و موجب ویرانی شهرهایی مانند قوچان شده است.زمین لرزه ها بیشتر در مرز جنوبی و مرز شمالی کپه داغ متمرکزند. بخش های جنوب خاوری و خاور کپه داغ چندان لرزه زا نیست. زمین لرزه های کپه داغ بیشتر از نوع کم ژرفا هستند.
هر گاه صحبت از کوههای ایران می‌شود عمدتا یاد رشته کوههای زاگرس و البرز می‌افتیم. این در حالی است که رشته کوههای ایران محدود به این دو رشته کوه نیستند و رشته کوههای مرکزی و شرقی ایران نیز رشته کوه‌هایی مهم و ارزشمند از نظر زمین‌شناسی هستند. رشته کوههای شرقی ایران از استان سیستان و بلوچستان شروع و تا انتهای خراسان شمالی ادامه دارند و به خراسان رضوی هم می‌رسند. کوه‌هایی که با عنوان کوههای شمال شرق ایران می‌شناسیم عمدتا در خراسان شمالی و خراسان رضوی واقع شده‌اند. تفتان، بینالود و هزار مسجد مهم‌ترین قله‌های شمال شرق ایران هستند و در این بین ارتفاعات کپه داغ با قله بیر هم از اهمیت زیادی برخوردار است.
بیشتر مساحت ارتفاعات کپه داغ در خراسان شمالی واقع شده است. کپه داغ به معنای کوههای بسیار است و ارتفاعات کپه داغ بخشی از مرز ایران با ترکمنستان را تشکیل میدهند. این ارتفاعات که در نوع خود منحصر به فرد هستند و ارزش طبیعی و استراتژیک قابل توجهی دارند در شمال رود گرگان و رودخانه اترک واقع شده‌اند. ارتفاعات کپه داغ از از غرب به دریای خزر و از شرق به ارتفاعات هزار مسجد واقع در خراسان رضوی می‌رسند.
بالاترین نقطه این ارتفاعات کوه قوچان است که ارتفاع آن به حدود 3200 متر می‌رسد. طول این ارتفاعات به 650 کیلومتر می‌رسد و از نظر ظاهری شبیه به رشته کوههای زاگرس هستند. منابع غنی آب، سازندهای آهکی، فرسایش آبی و پدیده‌های کارستی از مهم‌ترین ویژگی‌های این ارتفاعات به حساب می‌آید که در شمال شرق ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین ذخیره‌گاه‌های زیستی شناخته می‌شود. ارزش زیستی این ارتفاعات آنقدر زیاد است که پژوهش‌های مفصلی درباره چگونگی حفظ آن صورت گرفته و در اسناد بالادستی بار‌ها بر این موضوع تاکید شده است که برای حفظ آن باید سرمایه‌گذاری بیشتری انجام شود.آنچه رشته‌کوه‌های شرقی ایران را مهم می‌کند ارزش زمین‌شناسی آن است که باعث می‌شود نظر دانشمندان این رشته به این مناطق جلب شود. آسیب به کوه‌ها و زمین در شمال شرق ایران به نسبت برخی مکان‌های دیگر کمتر بوده و همین امر ارزش طبیعی ارتفاعات کپه داغ را دو چندان می‌کند.
آنچه باعث می‌شود از ارتفاعات کپه داغ به عنوان یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های کشور نام ببریم وجود گونه‌های متنوع گیاهی و حیوانی در این منطقه وسیع نیز هست. بارندگی سالانه این منطقه مناسب است و به طور میانگین به 450 میلی لیتر می‌رسد. میانگین بارش 450 میل لیتر در سال به این معناست که در ارتفاعات کپه داغ نسبت به 23 استان کشور بیشتر باران می‌بارد. این میزان بارندگی باعث شکل‌گیری جنگل‌های تنک اورس، زالزالک و زرشک کوهی در ارتفاعات کپه داغ خراسان شمالی شده است. اورس گونه‌ای سرو است که گونه‌های مختلفی دارد. زالزالک و زرشک هم درخت‌ها و درختچه‌هایی هستند که عمدتا در مناطق کوهستانی با شیب کم می‌رویند و میوه آنها که در پاییز می‌رسد قابل استفاده است.
وجود گیاهان متنوع و همچنین آب مناسب باعث شده گونه‌های متنوع جانوری در ارتفاعات کپه داغ وجود داشته باشند. در ارتفاعات کپه داغ دو منطقه حفاظت شده وجود دارد که یکی در خراسان شمالی و دیگری در خراسان رضوی واقع شده است. در گلیل سرانی در خراسان شمالی و همچنین در تندوره در خراسان رضوی پلنگ ایرانی، قوچ و میش، کل، بز و خوک‌های وحشی وجود دارد. پلنگ ایرانی بزرگ‌ترین زیرگونه پلنگ و گونه‌ای در معرض انقراض است.
برآورد‌ها نشان می‌دهد حدود هزار و 300 راس از این گونه در جهان وجود دارد که 70 درصد جمعیت آن در ایران است. خراسان شمالی یکی از زیستگاه‌های مهم این گونه در معرض خطر است. جز پلنگ ایرانی چند گونه دیگر در معرض خطر انقراض از حیوانات در ارتفاعات کپه داغ وجود دارد. عقاب طلایی، هما، کرکس، کبک و قرقاول از جمله این گونه‌ها هستند.
وضعیت این پرندگان به لحاظ اینکه در معرض شکار غیرمجاز قرار دارند بسیار اهمیت دارد. تصور می‌شود شکارچیان پرندگان بیشتر سراغ شکار پرندگانی می‌رود که گوشت آنها خوراکی باشد، اما در سال‌های اخیر تجارتی در زمینه پرندگان شکاری به راه افتاده که گونه‌هایی مانند عقاب طلایی را شدیدا در معرض خطر قرار داده است. عقاب طلایی گونه‌ای پرنده است که عمدتا در نیم‌کره شمالی زندگی می‌کند. این عقاب جثه‌ای مانند دیگر عقاب‌ها دارد، پرهای قهوه‌ای رنگ دارد که دور گردن و روی سرش با پرهای طلایی ترکیب شده است. این پرنده شکاری که با شکار کردن حیواناتی مانند روباه و موش تغذیه می‌کند، در سال‌های اخیر مورد هجوم شکارچیان برای زنده‌گیری قرار گرفته است. شکارچیان غیر مجاز عمدتا این پرنده را زنده به دام می‌اندازند یا به لانه آن و جوجه‌هایش هجوم می‌برند تا به کشور‌های عربی بفرستند.
زمانی که در یونسکو مستندات ایران برای ثبت ارتفاعات کپه داغ بررسی می‌شد، تنوع فرهنگی این منطه مورد توجه قرار گرفت و یکی از دلایلی که مستندات ایران برای ثبت این منطقه مورد پذیرش قرار گرفت همین تنوع فرهنگی بود. تنوع فرهنگی معیاری است که اشاره به گوناگونی فرهنگی دارد، یعنی اینکه اگر در یک منطقه جغرافیایی امکان زیست مردمانی با فرهنگ‌های متنوع وجود داشته باشد، آن منطقه تنوع فرهنگی دارد و این امر ارزشمند است.
عشایری که در ارتفاعات کپه داغ هستند نیز سبک زندگی خود و شیوه زیستی را دارند که از نظر مردم‌شناسی از اهمیت زیادی برخوردار است. در مجموع ارزش‌های طبیعی، موقعیت استراتژیک و تنوع فرهنگی ارتفاعات کپه داغ آن را به قسمتی ویژه و منحصر به فرد در ایران تبدیل کرده است. این منطقه هر چند نسبت به بسیاری از مناطق دیگر ایران شناخته شده نیست، اما چیزی از مناطقی که به قطب‌های گردشگری تبدیل شده‌اند ندارد.
کپه‌داغ، به معنای کوههای بسیار است که در شمال ایران قرار دارد و بخشی از رشته کوههای ترکمنستان و خراسان شمالی را که در شمال رود گرگان، و رودخانه اترک واقع شده در بر می‌گیرد. از غرب به دریای خزر و از شرق به ارتفاعات هزار مسجد خراسان رضوی منتهی می‌شوند. بخش کوچکی از شاخه‌ی شمالی آن در جنوب ترکمنستان است.
