مساجد همچون سایر بناهای مذهبی، اولین هسته شکل‌گیری اجتماعات کوچک و بزرگ محسوب می‌شوند؛ چراکه به‌عنوان نمادی از باورهای مشترک اعضای جامعه، روح هم‌بستگی و اتحاد را برای سازندگی و فعالیت بیشتر تقویت می‌کنند. مسجد جامع کاشان که از آن با نام مسجد جمعه نیز یاد میشود، یکی از جاهای دیدنی کاشان است که با ارزش تاریخی خود، در میان فهرست آثار ملی ایران نیز به‌چشم می‌خورد.
این مسجد قدیمی‌ترین بنای تاریخی کاشان است و به گفته اهالی، توسط «صفیه خاتون»، دختر مالک اشتر، بنا شده است. در گذر زمان نیز «کریم خان زند» و «عبدالرزاق خان» که حاکم کاشان بود، این بنا را مرمت کرده‌اند. در کتیبه‌هایی که مربوط به این مرمت‌ها هستند، نام «عبدالکریم» و «ابن محمد حسین محمد کاظم اصفهانی» به‌عنوان خطاطان دیواره‌های این مسجد مشاهده میشود. گچ‌بری‌های محراب شبستان را نیز استاد «باقر اصفهانی» ساخته است.
باستان‌شناسان در لایه‌‌بردای‌های اخیری که از گچ‌بری‌های محراب این مسجد انجام داده‌اند، آثار و تزییناتی پیدا کرده‌اند که قدمت آن‌ها به دوران آل بویه برمیگردد. شبستان تابستانی مسجد زیر شبستان زمستانی آن قرار دارد و طرح‌های کاشی‌کاری آن بسیار زیبا هستند. در گذشته از کف این شبستان آثاری از کوره‌های پخت ظروف چینی توسط کارشناسان میراث فرهنگی کشف شده است و آن‌ها معتقدند که قدمت مسجد به اوایل دوره اسلامی بازمی‌گردد. همچنین گفته میشود حضرت سلطان علی ابن محمد باقر (ع) در این مسجد نماز گزارده است و به همین علت، مسجد جامع کاشان بسیار مورد احترام مردم قرار دارد. این مسجد در 30 خرداد سال 1315 با شماره ثبت 252 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
ویژگی های منحصر به فردی که مسجد جامع کاشان دارد موجب متمایز شدن آن با سایر مساجد و بناهای تاریخی شده است. از جمله این ویژگی ها می توان به داشتن دو محراب اشاره نمود که قبله یکی در سمت چپ و دیگری در سمت راست قرار دارد. البته یکی از محراب ها در سال دوم هجرت تخریب گردید و کارشناسان بر این باوراند که چون جهت دقیق قبله رعایت نشده تصمیم به تخریب محراب و ساخت محرابی جدید در همان نزدیکی گرفته اند.
جالب است که بدانید در بخش تخریب شده محراب اولی آثار ارزشمند و گچ بری های زیبایی وجود داشته است. البته علاوه بر این آثاری از سوره جمعه نیز در این بخش مشاهده شده که نشان می دهد این مسجد از همان ابتدا برای نخستین بار برای نماز جمعه کاشان ساخته شده است.
با توجه به آیه قرانی که در این محراب وجود دارد مردم محلی معتقد بودند با تغییر قبله مسلمان به مسجدالحرام قبله قبلی که به سمت مسجد القصی بود تخریب گردید و علت تخریب قبله و محراب را همین موضوع می دانند. البته در محراب قبله دوم نیز آیه ای وجود دارد که به قضیه تغییر قبله از مسجد القصی به مسجد الحرام اشاره دارد. اگر چه این مسجد از نظر تاریخی و سبک معماری خیلی ارزشمند است اما نماز خواندن حضرت سلطان علی ابن محمد باقر (ع) در این مسجد موجب شده است که اهمیت بیشتری پیدا کند.
این مسجد از بخش های مختلفی تشکیل شده است که از جمله آن ها می توان به گنبد آجری، ایوانی بلند، دو شبستان بزرگ و یک شبستان کوچک، یک صحن بزرگ، حوض خانه و … اشاره نمود. ایوان مسجد در ضلع غربی آن واقع شده و ارتفاع بلند ترین نقطه آن برابر با 13.8 متر است. گنبد مسجد، شبستان و محراب اصلی آن را تحت پوشش قرار می دهد و کتیبه ای در آن وجود دارد که در متن آن نام ملکشاه و خواجه نظام الملک طوسی ذکر شده است.
علاوه بر این بخش ها مسجد جامع کاشان دارای مناره ای آجری در سمت جنوب شرقی بنا است که در بخش پایین آن کتیبه ای به خط کوفی به چشم می خورد. در میان مناره های تاریخی مساجد ایران مناره مسجد جامع کاشان پس از مناره مسجد میدان ساوه و مسجد زواره سومین مناره قدیمی ایران محسوب می شود.
ویژگی های منحصر به فرد این مسجد و ارزش و اهمیت آن موجب شده است، که نام آن در سال 1315 هجری شمسی به فهرست آثار ملی ایران افزوده شود. لازم به ذکر است که این مسجد مرکز قدیمی ترین هئیت مذهبی کاشان است که هئیت حضرت ابوالفضل نام دارد و قدمت آن بالغ بر 100 سال است.
در گذر تاریخ مسجد جامع کاشان بارها به‌صورت جزئی و کلی تخریب شده و هر بار در تعمیر و بازسازی تغییرات گسترده‌ای پیدا کرده است. مهم‌ترین خسارتی که به مسجد وارد شد، در زلزله معروف سال 1192 هجری قمری بود. همان طور که در کتیبه آمده است، مسجد جامع کاشان توسط «عبدالرزاق خان»، حاکم کاشان مرمت شد که این کار 10 سال طول کشید. در این زلزله کریم خان زند کارگران ساختمانی را از اصفهان و شهرهای دیگر به کاشان آورد تا به کار بازسازی شهر و مسجد سرعت ببخشد.
کاشان شهر گل و گلاب ایران است که همه آن را با عطر خوش گلابش می شناسند. این شهر پر از خانه های تاریخی و دیدنی است که می توانید در سفرتان هم به تماشای باغ ها و طبیعت آن بپردازید و هم این که به بازدید از خانه های تاریخی این شهر نیز بروید. دیدنی های کاشان کم نیست و اکثر آن ها با فاصله کمی از هم قرار گرفته اند، بنابراین در سفری حتی یک الی دو روزه می توانید اکثر آن ها را ببینید. مسجد جامع کاشان نیز یکی از همین بناهای تاریخی و جاذبه های گردشگری است که اثری ارزشمند و به جای مانده از دوره سلجوقیان است.
