معرفی ژئوپارک قشم و جاذبه های آن!

ژئوپارک برنامه‌ای متعلق به بخش علوم زمین یونسکو است که با هدف جلب مشارکت جامعه محلی برای مدیریت و بهره‌برداری پایدار از یک سرزمین شکل گرفت که به حفظ و نگهداری میراث زمین‌شناختی، طبیعی و فرهنگی می‌انجامد. در واقع ژئوپارک‌ها یکی از بهترین مدل‌ها برای همزیستی پایدار انسان و زمین هستند و برخلاف انواع مناطق حفاظت‌شده، نه‌تنها ورود و حضور بازدیدکنندگان را محدود نمی‌کنند؛ بلکه برای آن‌ها طراحی شده‌اند؛ موضوعی که به رونق پایدار اقتصادهای محلی منتهی می‌شود. از جمله اهداف ژئوپارک‌ها می‌توان به ارتقای دانش مردم درباره علوم زمین، جلب مشارکت همگانی در حفاظت و نگهداری میراث زمین‌شناختی و... اشاره کرد.

شبکه ژئوپارک‌های جهانی با پشتیبانی یونسکو در سال 2004 میلادی به وجود آمد و 17 ژئوپارک از اروپا و هشت ژئوپارک از چین نخستین عضوهای آن بودند. تعداد این ژئوپارک‌ها تا سال 2020 میلادی به 161 مورد از 44 کشور جهان رسید که در این میان ژئوپارک قشم تنها ژئوپارک جهانی ایران و اولین ژئوپارک خاورمیانه به حساب می‌آید.

ژئوپارک چیست؟

قبل از هر چیز ابتدا باید این را بدانید که ژئوپارک یعنی چه و معنا و مفهومش چیست. بنا بر تعریف علوم زمین یونسکو، ژئوپارک به منطقه‌ای وسیع با محدوده و مرزهای مشخص گفته می‌شود که در آن محدوده، چندین پدیده زمین‌شناسی و همچنین آثار تاریخی، فرهنگی و طبیعی در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. در ضمن این محدوده باید نقش مؤثری را در توسعه اقتصادی جوامع پیرامون خود ایفا کند.

سازمان جهانی یونسکو با ثبت این ژئوپارک‌ها قصد دارد تا با ارتقا دانش مردم در رابطه با علوم زمین و همچنین با مشارکت و همکاری مردم، از میراث زمین‌شناختی به بهترین نحو حفاظت و نگهداری شود.

معرفی ژئوپارک قشم

قشم با 1500 کیلومتر مربع وسعت به‌عنوان بزرگ‌ترین جزیره خلیج فارس محسوب می‌شود. این جزیره زیبا در ناحیه آب‌وهوایی نیمه‌ استوایی قرار دارد که عمده پوشش گیاهی آن شامل درخت کنار، کهور و کرت است. طبیعت بسیار متنوع و باارزش، زیستگاه‌های ویژه، گونه‌هایی جانوری و گیاهی کمیاب، پدیده‌های زمین‌شناسی متنوع، ساحل سراسر جزیره و... آن را به یکی از جاذبه‌های معروف تبدیل کرده است.

این جزیره در مرز دو اکوسیستم دریایی کاملا متفاوت یعنی خلیج فارس و دریای عمان واقع شده و همین موقعیت جغرافیایی باعث ایجاد تنوع زیستی منحصربه‌فردی شده است. به‌عبارتی، شرایط زیستگاهی در این دو اکوسیستم آبی یکسان نیست و با وجودی که این دو آبراه از طریق تنگه هرمز به یکدیگر متصل می‌شوند، از نظر تنوع زیستی تفاوت چشمگیری دارند. وجود زیستگاه‌های مختلف در قشم، به‌خصوص زیستگاه‌های ساحلی را می‌توان از ویژگی‌های بی‌نظیر این جزیره دانست که نمونه بارز آن انواع بسترهای ساحلی نظیر بسترهای صخره‌ای، مرجانی، ماسه‌ای و جنگل‌های مانگرو هستند که در کل خلیج فارس وجود دارند؛ اما در جزیره قشم به‌صورت یک‌جا دیده می‌شوند.

سه اکوسیستم بسترهای مرجانی، جنگل‌های حرا و جنگل‌های بارانی به‌لحاظ تنوع زیستی دارای بیشترین تنوع جانوری و گیاهی هستند. وسعت جنگل‌های حرا در قشم بیش از 100 هزار هکتار است؛ گرچه وسعت جزایر مرجانی در آب‌های اطراف قشم دقیقا مشخص نیست.

جریانات جزر و مدی در خلیج فارس موجب شده است که منطقه جزر و مدی به یکی از اکوسیستم‌های مهم در اطراف جزیره تبدیل شود؛ منطقه‌ای که از نظر تنوع زیستی و فراوانی گونه حائز اهمیت است و جزو مناطق مورد توجه گردشگران به حساب می‌آید.

تاریخچه ژئوپارک جهانی قشم

هدف از ایجاد ژئوپارک‌ها، حفاظت، آموزش و توسعه پایدار بوده و برنامه مدیریتی آن‌ها بر اساس این ارکان تعریف شده است. در واقع، هدف یونسکو از ایجاد ژئوپارک‌ها تبدیل این مکان‌ها به مراکزی کارآمد برای آموزش، پژوهش و کارورزی در زمینه‌های مختلف علوم زمین است تا به این وسیله بهترین و مناسب‌ترین حفاظت و بهره‌برداری از آن‌ها به عمل آید.

ژئوپارک قشم در سال 1385 در فهرست ژئوپارک‌های شبکه جهانی یونسکو به ثبت رسید

ژئوپارک جهانی قشم که در سال 1385 هجری شمسی به ثبت رسید، یکی از نخستین ژئوپارک‌های شبکه جهانی است. این ژئوپارک محدوده‌ای به مساحت 300 کیلومتر مربع از غرب جزیره قشم را در بر می‌گیرد؛ گرچه کل جزیره قشم، جنگل‌های حرا در شمال جزیره و جزیره هنگام در اردیبهشت سال 1396 به این مجموعه اضافه شدند. با ثبت محدوده جدید ژئوپارک قشم در شبکه جهانی ژئوپارک‌های یونسکو، اکنون با مساحتی بالغ بر 2,063 کیلومتر مربع یکی از قدیمی‌ترین ژئوپارک‌های غرب آسیا و خاورمیانه محسوب می‌شود.

متاسفانه در سال 1391 هجری شمسی معیارهای ثبت جهانی از سوی مدیران منطقه آزاد قشم اجرا نشد و نتیجه آن حذف این ژئوپارک از فهرست یونسکو بود. تلاش مسئولان باعث شد که ژئوپارک قشم در اردیبهشت 1396 مجددا به‌عنوان یک ژئوپارک جهانی برای یک دوره چهارساله تایید شود. در سال 1398 هم‌زمان با واگذاری اراضی محدوده غار نمکدان قشم با هدف تاسیس اقامتگاه و مرکز پرورش آبزیان و همچنین شهرک‌های صنعتی، خطر حذف ژئوپارک قشم دوباره قوت گرفت.

سازمان‌های بین‌المللی وقتی از ژئوپارکی حمایت می‌کنند، آن را در فهرست خود قرار می‌دهند و از نظر مالی، تکنیکی و ارسال متخصص می‌توانند به آن کمک کنند و در عوض از کشور میزبان انتظار دارند که سعی خود را در مراقبت و نگهداری از این منطقه به خرج دهد. موضوعی که باید درباره ژئوپارک قشم بیشتر مورد توجه قرار بگیرد.

ژئوسایت‌های ژئوپارک قشم

جاذبه‌های زمین‌شناختی، طبیعی و فرهنگی جزیره قشم در قالب 25 ژئوسایت معرفی شده‌اند که به‌طور فعال حفاظت می‌شوند. از ژئوسایت‌های ژئوپارک قشم می‌توان به دره ستارگان، کورکوراکوه، بام قشم، دره تندیس‌ها، دره شور، تنگه چاهکوه، نمکدان، کریان، موزه ژئوپارک، پهنه‌های گلی، ساحل کرق، دره قاضی، تنگه اولی، بصیرا، چاکویر، جزایر ناز، ژئو لینک، باسعیدو، خلیج دیرستان، جنگل حرا، ساحل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها، صخره خرچنگ‌ها، روستای لافت، غار خربس و تالاب پرندگان دو کوهک اشاره کرد. در ادامه توضیح مختصری درباره برخی از آن‌ها ارائه خواهیم کرد.

• کورکوراکوه: این ژئوسایت که در شرق روستای گیاهدان واقع شده، دارای تپه ماهورهایی است که به‌دلیل فرسایش آب‌های جاری، دره‌ها و تنگه‌هایی دارد که به بدبوم معروف هستند.

• دره مجسمه‌ها: این دره که سطح آن غالبا از ترک‌های گلی پوشیده شده، از لحاظ ساختاری نسبتا شبیه به دره ستارگان است؛ اما با این تفاوت که وسعت بیشتری دارد. در دره مجسمه‌ها اینجا سنگ‌ها بر اثر فرسایش تراشیده شده‌ و به‌شکل تندیس‌هایی درآمده‌اند که چشم‌انداز بسیار زیبایی به وجود آورده‌اند.

• تنگه چاهکوه: این تنگه در جنوب غرب روستای چاهوی شرقی قرار دارد و از دو تنگه عمود برهم تشکیل شده است که به‌دلیل داشتن حفره‌ها، درزها و بریدگی‌های بسیار زیبا چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. بعد از هر بارندگی، آب زیادی در این محل جاری می‌شد و مردم برای استفاده از آن، اقدام به حفر چاه در کف تنگه کرده‌ بودند که به همین دلیل به آن چاهکوه گفته می‌شود.

• غار نمکدان: این غار یکی از عجایب هفت‌گانه قشم است که در سال 1390 در فهرست میراث طبیعی ایران به ثبت رسید. غار نمکدان در فاصله 100 کیلو متری شهر قشم قرار دارد. در غار نمکدان، گنبد نمکی بزرگی سر بر آورده که طولانی‌ترین غار نمکی جهان را در خود جای داده است.

• دره ستارگان: این دره در فاصله 15 کیلومتری شهر قشم و در مجاورت روستای برکه خلف قرار دارد. دره ستارگان خارج از محدوده ژئوپارک قشم است؛ اما زیبایی و ساختار ژئومورفولوژی خاص آن باعث شد تا به‌عنوان یکی از سایت‌های اصلی ژئوپارک قشم مورد پذیرش یونسکو قرار بگیرد. وجود احجامی مانند ستون‌های سوزنی‌شکل، دیواره‌های کاملا عمودی، حفره‌های متعدد از جمله زیبایی‌های این دره به حساب می‌آیند.

• بام قشم: بام قشم در بخش مرکزی جزیره قشم واقع شده است و بیش از 120 متر ارتفاع دارد و در نتیجه از فراز آن می‌توان چشم‌اندازی فوق‌العاده از ساحل شمالی و جنوبی جزیره، جنگل حرا و دره مجسمه‌ها را تماشا کرد.

• دره شور: این تنگه که به آن تنگ مکینه یا هوباد نیز گفته می‌شود؛ قدیمی‌ترین لایه‌های رسوبی جزیره (آهک گوری) در آن قابل‌مشاهده است. همچنین بلندترین قله جزیره با ارتفاعی حدود 400 متر مشرف به این دره قرار دارد. وجود هزاران آبراهه زیبا روی دامنه‌های دره و تپه ماهورهای مارنی و آهکی در میان آن و همین طور چشمه‌‌های سولفور که نقش و نگاری فوق‌العاده به دره بخشیده‌اند، گوشه‌ای از جذابیت‌های این دره هستند. جالب اینکه چشمه‌های سولفور خاصیت درمانی دارند و سالانه تعداد زیادی از بومیان منطقه را به سوی خود جذب می‌کنند.

• جنگل حرا: جنگل دریایی حرا با 200 کیلومتر مربع وسعت در تنگه خوران بین جزیره قشم و بندر خمیر قرار دارد. این جنگل که یکی از عجایب طبیعی موجود در جزیره به حساب می‌آید، از انبوه درختانی تشکیل شده که بخشی از آن‌ها در آب قرار گرفته است. این درختان در اندازه سه تا 6 متری با شاخ و برگ سبز روشن هستند که در زمان مد آب تا 90 درصد در آب فرو می‌روند.