مسجد جامع عتیق شیراز کجاست؟

مسجد جامع عتیق و خدایخانه آن در شهر شیراز در ضلع شرقی بارگاه حضرت شاهچراغ (ع) واقع شده اند. این مسجد که کهن ترین مسجد جامع استان فارس محسوب می شود به نام های مسجد آدینه، مسجد جمعه و مسجد جامع نیز شهرت دارد.عمرولیث صفاری چون وارد شیراز شد دستور داد تا به شکرانه پیروزی درخشانی که در جنگ با قشون خلیفه عباسی به دست آورده بود، طرح مسجد بزرگی را در شیراز بسازند که از هر حیث بی سابقه باشد. این مسجد در سال ۳۸۱ هجری قمری به اتمام رسید.

این مسجد اولین هسته مذهبی در شهر شیراز است که جدا از عملکرد مذهبی نقش اجتماعی – سیاسی نیز داشته است و به همین دلیل دارای شش ورودی در اضلاع مختلف است که مهم ترین آن ورودی ضلع شمالی است که در دوره صفویه بازسازی شد.

درب ورودی ضلع شمالی به دوازده امام معروف است و کتیبه ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال ۱۰۳۱ هجری قمری به خط علی جوهری نگاشته شده است. این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور بیان می نماید. سردر شمالی مسجد با کاشی مقرنس کاری شده است. بر روی چهار کتیبه نام دوازده امام بر روی کاشی نگاشته شده و در جرزهای دو طرف این سر در نصب شده است. در وسط ضلع شمالی مسجد، طاق نمای مرتفعی قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است. در حاشیه بالای داخلی این طاق نیز سوره هل اتی با خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است. در انتهای آن پلکانی است که به پشت بام و گلدسته ها ختم می شود و در پیشانی و جلو آنها کاشی کاری شده است و روی آنها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است.

تاریخچه مسجد جامع عتیق شیراز

کاوش های باستان شناسی نشان می دهد این مسجد را روی بقایای عبادتگاهی قدیمی (احتمالا آتشکده) بنا کرده اند و حتی نقشه بنای قبلی در طراحی مسجد نیز تاثیرگذار بوده است. این عبادتگاه قدیمی مربوط به دوره پیش از اسلام است؛ ولی به علت محدودیت در کاوش ها مشخص نیست متعلق به کدام یک از دوره های تاریخی است.

ساخت بنای این مسجد متعلق به دوران حکومت عمرولیث صفاری، دومین فرمانروای سلسله صفاریان یعنی بین سال های ۲۶۵ هجری قمری تا ۲۸۷ هجری قمری است. بنای این مسجد در طول حیات خود بارها مرمت شده است که بسیاری از این مرمت ها قدمت قابل توجهی دارند.

مرمت های انجام شده در این مسجد

• در زمان اتابکان فارس یعنی نیمه قرن ششم هجری قمری و دوره ضعف حکومت سلجوقی در فارس
• در زمان سلطان ابراهیم میرزا، پسر شاهرخ گورکانی (بزرگ ترین پادشاه تیموریان) که در سال ۸۱۷ هجری قمری از سوی پدر، فرمانروای فارس و توابع آن شد
• در چند نوبت در دوران حکومت صفوی
• در سال ۱۳۱۵ به کمک مردم و با همکاری اداره باستان شناسی

از دیگر مشاهداتی که قدمت این مسجد را تایید می کند، توصیف این بنا در سفرنامه های کهن است. مقدسی، جهانگرد اوایل قرن چهارم هجری قمری، مسجد عتیق را در هفت اقلیم بی نظیر می داند و ابن بطوطه، سیاح معروف قرن هشتم هجری قمری، در سفرنامه خود، مسجد عتیق را یکی از وسیع ترین و زیباترین مساجد جهان معرفی می کند.این مسجد در ۱۵ دی ماه ۱۳۱۰ و به شماره ۷۲ در میان آثار ملی ایران ثبت شده است.

دارالمصحف مسجد جامع عتیق شیراز

در نیمه قرن هشتم هجری (۷۵۲ هجری قمری) و به دستور شاه اسحاق اینجو، معروف ترین و واپسین فرمانروای آل اینجو و هم عصر حافظ شیرازی که در اواخر دوره ایلخانان بر فارس و اصفهان حکومت می کرد، در میان حیاط مسجد عتیق، ساختمانی به نام دارالمصحف بنا شده است که نام دیگر آن خدای خانه بوده؛ زیرا برای کتابت و نگهداری قرآن مجید از آن استفاده می شد.

حافظان قرآن به این مکان می آمدند و به تلاوت قرآن می پرداختند و کاتبان نیز در حین تلاوت اقدام به کتابت قرآن می کردند.در این عمارت، یک قرآن سی پاره (سی جزئی) مربوط به دوره شاه اسماعیل صفوی وجود داشته که در گوشه تمامی صفحات آن، نام مسجد نوشته شده است. اکنون این قرآن به همراه چند قرآن تک جزئی که آن ها هم از قرآن های موجود در این عمارت بوده اند در موزه پارس شیراز نگهداری می شوند.

عمارت دارالمصحف، عمارتی چهارگوش است که در هر یک از گوشه های خود یک ستون مدور دارد. این عمارت در چهارضلع خود، ایوان دارد و اتاقی در وسط آن قرار گرفته که از ایوان های شمالی و جنوبی دارای ورودی است. کتیبه این عمارت، نمونه ارزنده ای از هنر خطاطی ایرانی و شامل اشعار عربی در شان قرآن و به خط ثلث است. این کتیبه اثر پیر یحیی جمالی صوفی از خوش نویسان صاحب نام سده هشتم هجری است. این عمارت که از سنگ و گچ ساخته شده است، تنها یک بار و در مرمت مسجد عتیق در سال ۱۳۱۵ مرمت شده است.

معماری مسجد جامع عتیق شیراز

مسجد عتیق واقعا سرگذشت عجیبی و تاریخ عظیمی دارد. از گفته های مردم به خوبی می توان به سرگذشت و اهمیت این مسجد پی برد. اهمیت مسجد برای مردم شیراز با کعبه برابر است. همان قدر که داستان های عجیب وغریب درباره کعبه گفته شده این مسجد هم در افسانه ها جا دارد.اگر در عکس یا از نزدیک معماری مسجد را ببینید، مجذوب معماری و نوآوری در طراحی آنجا می شوید، اما اگر سرگذشتش را بخوانید آن وقت عاشقش خواهید شد. مسجد عتیق در زمان عمرو لیث ساخته شده است. عمرو جزو پادشاهان خوب صفاری بوده. کسی که اگر با یک دستورش بخواهیم کارنامه اش را بسنجیم و آن دستور بازسازی این بنای تاریخی باشد، مستحق ستایش است. کاری ندارم که این بنا به چه دلیل ساخته شد، اسمش مسجد است یا آتشکده، اصالت از گوشه گوشه اش می بارد و هر چیز اصیلی ستودنی است.

در ساختمان این مسجد، هر یک از چهار ضلع بنا دارای ویژگی های ارزشمند معماری است و از این حیث مورد توجه هنردوستان و علاقه مندان به معماری ایرانی قرار می گیرد.

ضلع شمالی (رو به قبله)

این ضلع دارای دو ورودی است؛ یکی درب شمال شرقی و دیگری درب شمالی که معروف به درب دوازده امام است. یک ایوان و یک شبستان نیز در این سمت مسجد قرار دارد. درب شمالی را از این جهت درب دوازده امام نامیده اند که سردرب آن با کاشی، مقرنس کاری شده و در جرزهای دو طرف سردرب، چهار کتیبه نصب شده که اسامی دوازده امام روی آن ها نگاشته شده است. در بالای این سردرب، کتیبه دیگری نیز وجود دارد که مربوط به دوره صفوی و به خط علی جوهری است و تاریخ یکی از مرمت های مسجد در دوره صفوی (۱۰۳۱ هجری قمری) در آن قید شده است.

در این ضلع، طاق نمای بلندی مشهور به طاق مروارید وجود دارد که سقف آن با آجر، مقرنس کاری شده و دارای دو گلدسته بلند است. در طرف مغرب این طاق نما دالانی به سمت درب دوازده امام وجود دارد و در پشت دالان هم شبستانی با پهنای کم قرار دارد که در سال های اخیر به عنوان دفتر مسجد از آن استفاده می شود.شبستان بزرگ مسجد که پنج درب آهنی به عنوان ورودی و محراب زیبایی از سنگ دارد در طرف مشرق طاق مروارید قرار دارد.

ضلع غربی (رو به آفتاب)

درب ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ در این ضلع قرار دارد. رواق هایی زیبا در قالب ده دهانه در این ضلع وجود دارند که در انتهای آن ها درب ورودی شبستانی قرار گرفته که در ضلع جنوبی است.

ضلع جنوبی (پشت به قبله)

این ضلع دارای طاق نمایی پهن و بلند بوده که در طول زمان خراب و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی بازسازی شده است. شبستانی که در این ضلع قرار دارد، شبستانی قدیمی است. این شبستان عرض کمی دارد و در دو طرف آن، طبقه دوم نیز ساخته شده است و سقف آجری و محراب بسیار زیبایی دارد. سقف این محراب با کاشی آبی، مقرنس کاری شده و در دو سوی محراب، دو ستون سنگی مارپیچ قرار دارد. در کنار محراب نیز منبری چوبی با سیزده پله قرار دارد که منبری کهن به شمار می رود.

ضلع شرقی (پشت به آفتاب)

طاق نمای این ضلع همانند طاق نمای ضلع جنوبی، پهن و بلند است؛ با این تفاوت که درون آن هشت طاق نمای کوچک قرار دارد. در سمت چپ، چهار طاق نمای کوچک وجود دارد که در پشت آن ها ایوانی قرار گرفته است. در سمت راست نیز چهار طاق نمای کوچک قرار دارد که یکی از آن ها درب خروجی مسجد است. راه پله پشت بام مسجد نیز در این ضلع قرار گرفته است.

در این ضلع، شبستان مخروبه ای وجود دارد که اکنون کاملا بلااستفاده است، دیوارهایش تخریب شده و کف آن پر از شن و ماسه است؛ ولی در گذشته ای نه چندان دور محل اقامه نماز بوده است. آخرین استفاده ای که از این شبستان صورت گرفته، به سال های ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۱ خورشیدی برمی گردد که در آن سال ها این شبستان کانون فرهنگی مسجد بوده است.

در این ضلع، ایوانی به همراه دو رواق با سه دهانه وجود دارد که یکی از این دهانه ها درب ورودی نیز وجود دارد. در بالای این ایوان، نیز کتیبه هایی به چشم می خورد که در برگیرنده آیاتی از قرآن است. البته این ایوان و رواق هایش به مرمت فراوانی نیاز دارد.

در سال های اخیر، شبستانی جدید در این مسجد ایجاد شده که در ضلع جنوبی قرار دارد. در تزیین این شبستان از کتیبه هایی به خط ثلث و نسخ استفاده شده که آیات قرآن و احادیث نبوی بر آن نگاشته شده است.البته ساخت شبستانی نو در مسجدی که بخش های کهن آن نیاز به مرمت دارند و چه بسا در صورت مرمت، نیازی به احداث مکانی جدید نباشد، بسیار قابل تامل است.

گوشه گوشه مسجد عتیق را بخوانید

تا اینجای مقاله تقریبا پَته تاریخی مسجد را برایتان روی آب ریختم. به نظرم حالا وقت آن است که کمی هم درباره دیدنی های مسجد عتیق شیراز بدانید. گوشه گوشه این مسجد زیبایی هایی برای تماشا دارد. ریزه کاری هایی که با یک بار مشاهده آن به چشمتان نمی آید.

حیاط و حوض مسجد

با ورود به فضای داخلی و حریم مسجد اولین نمایی که چشمتان را پر می کند، حیاط بزرگ و حوض هندسی شکلی است که کنار آن نزدیک به ساختمان خدای خانه ساخته شده است. یک حوض بزرگ که بیشتر برای تلطیف روحیه فضا، انتشار صدای آب و حتما وضو و احتیاط های قبل از نماز کاربرد دارد. حوض، نمای زیبایی به گوشه حیاط داده است و ویژگی دیگرش این است که نزدیک به شبستان نمازخانه ساخته شده. کف مسجد فرش شده از سنگ های بزرگ و مربعی است که خصوصا زمان بارش باران جلوه تماشایی دارد.

خدای خانه یا دارالمصحف

اگر رو به وسط حیاط ایستاده باشید، چشمتان به ساختمان خدای خانه یا دارالمصحف می خورد. ساختمانی نه چندان بزرگ که بعد از اتمام ساخت مسجد در دوره عمرو لیث، در دوره شاه اسحق دستور ساختش داده شد. این بنا شمایل بسیار زیباست. دورتادورش ستون های گِرد و بزرگی قرار دارد که طاق آن را نگه داشته اند. پای هر ستون را با قطعه سنگ بزرگی محکم و دورتادورش را با آجرهای سنگی تزیین کرده است. خدای خانه شبیه قلعه های اروپایی است که برج های گرد و بلندش تا سقف کاخ می رفته است، اما ابعاد بسیار کوچک تری دارد.

بین هر ستون را که تقریبا ۱۲ متر طول و ۱۰ متر عرض فاصله دارد، با دو ستون کوچک دیگر محکم کرده اند. یعنی اطراف این ساختمان دیوار نیست. وسط ستون و طاق دارالمصحف، اتاقی به ابعاد ۸ در ۶ متر ساخته شده که قبلا محلی برای نگارش قرآن کریم بوده است. دورتادور سقف این ساختمان آیات قرآن در کتیبه ای با خط ثلث نوشته شده که رنگ کاشی هایش، آبی کبود است.

دیوار ندبه

این مسجد با داستان های باورنکردنی عجین شده است. در ظلع جنوبی آن دیواری وجود دارد که بالایش آرم یا نماد تک پیک قرار دارد. این دیواربه دیوار ندبه معروف است و داستان های عجیبی درباره اش گفته شده است.

دروازه امام (ورودی رو به قبله)

دروازه امام در ضلع شمالی مسجد یعنی جایی که دو در ورودی کار گذاشته شده است، قرار دارد. کلا ضلع جنوبی جاذبه های ظاهری بسیار زیادی دارد. از کتیبه هایی با خص ثلث و به قلم استاد علاءالدین جواهری گرفته تا ستون و طاق نماهای بلند ورودی دروازه. شما می توانید پس از مشاهده دیوار، ستون و کتیبه های این قسمت سراغ شبستان کوچک کنار دروازه هم بروید که محرابی از سنگ دارد. محراب با کَنده کاری زیبا با آیات قرآن تزیین شده است.

طاق مروارید

طاق مروارید در همان ضلع شمالی مسجد است. طاق نمایی بلند با دو گلدسته بزرگ که هرچه نگاهش کنید کم است. سقف این طاق نما به زیبایی با آجر مقرنس کاری شده که همین مسئله زیبایی داخلی آن را بیشتر می کند.

رواق ها

عمده رواق های مسجد عتیق به دو رواق یکی در ضلع غربی و دیگری در ضلع شرقی مسجد ختم می شود. این رواق هایی که به ترتیب ده و سه دهانه ورودی دارند انتهایشان به شبستان ها ختم می شود. سقف رواق ها با آجر مقرنس کاری شده و اغلب آن ها به بازسازی و ترمیم نیازمندند.

محراب ها

همه محراب های مسجد عتیق به سه سازه بسیار زیبا ختم می شود. یکی از آن ها محرابی بسیار دیدنی است که در شبستان ضلع شمالی قرار دارد. محرابی سنگی با نقش و نگارهای کنده کاری شده روی آن که زیبایی سازه را دوچندان می کند.

محراب بعدی در شبستان ضلع جنوبی مسجد واقع شده. محرابی با ۱۳ پله که از جنس چوب است. اطراف این منبر را دو ستون سنگی مارپیچی احاطه کرده است. محراب سوم، محرابی است که از جنس آهن و سنگ مرمر است. محراب در شبستان اصلی مسجد قرار دارد و روی آن را با کاشی کاری و کتیبه های دست نویس تزیین کرده اند. نوشته های روی کاشی ها را احادیث نبوی و ۱۳ آیه از قرآن کریم به خط ثلث و نسخ تشکیل می دهد.

شبستان ها

در هر چهار طرف مسجد، چهار شبستان قرار دارد. شبستان اصلی آن در ضلع غربی، شبستانی باریک و قدیمی در ضلع جنوبی، شبستانی کنار دروازه امام در ضلع شمالی و یک شبستان مخروبه در ضلع شرقی این مسجد ساخته شده که تقریبا بدون استفاده است.

رابطه شاه چراغ و مسجد عتیق

مسجد عتیق و شاه چراغ همسایه و دوست یکدیگرند. این مسئله یکی از ویژگی های بارز این مسجد محسوب می شود. در ضلع غربی مسجد یک در ورودی به حیاط حرم شاه چراغ ساخته شده. این ورودی در رواق ده دهانه است که انتهایش به شبستان ضلع جنوبی می رسد.

جاذبه های دیدنی نزدیک مسجد عتیق

• مسجد شاه چراغ: این مسجد بنابر اعتقاد شیعیان آرامگاه احمد بن موسی کاظم، پسر ارشد امام موسی کاظم و محمد بن موسی از برادران علی بن موسی الرضا است و در دوره اتابکان در قرن ششم هجری قمری ساخته شده است. مسجد شاه چراغ که در طول تاریخ مورد توجه حکمرانان و مردم بود چندین بار مرمت و بازسازی شد و در حال حاضر یکی از جاذبه های مهم شهر شیراز به شمار می رود.
• بازار وکیل: این بازار از معروف ترین بازارهای تاریخی و سنتی ایران است. بازار وکیل در دوره زندیه ساخته شد و نام آن در سال 1351 به عنوان یکی از آثار ملی ثبت شد. در این بازار دیدنی می توانید انواع عرقیات گیاهی، مسقطی و بهارنارنج خوش عطر شیراز را تهیه کنید؛ علاوه بر تهیه سوغات، دیدن این بازار با معماری زیبایی که برگرفته از عناصر معماری دوران صفوی است، خالی از لطف نیست.
• حمام وکیل: یادگاری ارزشمند از دوران زندیه است، این حمام به دستور کریمخان ساخته شد. سبک معماری و نقش و نگارهای به کار رفته در آن، حمام وکیل را به بنایی شاخص در دوره ی زندیه تبدیل کرده است. امروزه وجود موزه ای که سبک زندگی آن دوران را نشان می دهد بر جذابیت آن افزوده است.

مسجد جامع اردبیل کجاست؟