معرفی فیلم شیدا

شیدا در هفدهمین دوره جشنواره فیلم فجر شرکت کرد و در ۳ رشته چهره پردازی ( فرید کشن فلاح)، طراحی صحنه (محمدعلی نجفی) و نقش اول زن (لیلا حاتمی) نامزد شد که البته به مرحله دریافت جوایز و سیمرغ ها نرسید. جدا از این و برخی دیگر از جشنواره های داخلی، این فیلم در برخی از محافل خارجی نیز شرکت کرد که از آن جمله می توان به جشنواره بین المللی فیلم های ایرانی در موزه هنرهای زیبای هیوستن (آمریکا)، جشنواره بین المللی فیلم های ایرانی در مرکز فیلم شیکاگو دوره دهم (آمریکا)، جشنواره هفته فیلم ایران در کاخ فرهنگی شارجه (امارات)، جشنواره هفته فیلم ایران در دمشق (سوریه)، و جشنواره بین المللی فیلم بنگلادش دوره دوم اشاره کرد.شیدا مضمونی لطیف دارد. جدا از موضوع عشق، نفس این که از طریق صدا این بحث را تعقیب کرد جذابیت فراوان دارد. از این حیث فیلم شیدا تداعی کننده آن غزل یوسفعلی میرشکاک است که با این مطلع آغاز می شود: <تمام شهر را گشتم به دنبال صدای تو….> بدین ترتیب عشقی که شکل می گیرد فارغ از جنبه های مادی و صوری است و معصومیت و پاکی آن را دو چندان می سازد. این ویژگی زمانی که با تلاوت آیات قرآن کریم همراه می شود شکل معنوی مضاعفی به خود می گیرد و مخصوصا باتوجه به معنای آیات قرائت شده (یا ایها المزمل، قم اللیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا، اوزد علیه ورتل القرآن ترتیلا، انا سنلقی علیک قولا ثقیلا) که هم مفهوم امر به برخاستن و هم عنایت به آیات گرانقدر الهی را در بر دارد، این حس عاطفی انسانی، زمینه های آسمانی پررنگی پیدا می کند. تبریزی زمینه شکل گیری این پیوند را با لطافت خاصی خلق می کند و با قرائنی مانند اشاره به المان بهارنارنج تقویتش می سازد. البته شیدا زمینه های دیگری را هم دنبال می کند ؛ مثل نوع واکنش رزمندگان به شنیدن اخبار پذیرش آتش بس (واکنش فرهاد نیز مانند بقیه نوعی بهت معطوف به ناراحتی است؛ اما با توجه به این که می دانیم او در هم حاشیه جنگ در پی معشوق است، حس سرخوردگی او باورپذیرتر و زیباتر نمود یافته است) و یا نفی استفاده ابزاری از سوابق جبهه های رزمندگان که از قضا همین ها تا حد زیادی انسجام متن را مخدوش کرده است و خصوصا لودگی های مربوط به همرزم چاق فرهاد (با بازی محمدرضا شریفی نیا) که فیلم را از مسیر اصلی اش دور نگه می دارد.

« شیدا » از آن فیلم هایی ست که تماشاگر به خاطر خوب در نیامدن آن حسرت می خورد. چون کارگردانی خوبی دارد، و می توانسته با تکیه بر بازی خوب لیلا حاتمی و خلق فضاهای زیبای عاشقانه ای که دارد، فیلم خوبی باشد. مهم ترین چیزی که باعث شده « شیدا » فیلم خوبی نباشد، فیلمنامه ضعیف آن است که دو پاره جلوه می کند. نیمه اول قابل تأمل و دیدنی ست، چون هم فیلمنامه مسیر قابل قبولی را طی می کند و هم آشنایی فرهاد و شیدا و شکل گیری عشق میان آن دو خوب از کار در آمده، طوری که می توان صحنه های گفت و گو میان این دو و قرآن خواندن شیدا و یادداشت نوشتن فرهاد بر حاشیه قرآن را یکی از بهترین نمونه های فضاسازی حسی در سینمای این سال های ایران دانست. اما در نیمه دوم، همه چیز به دست حادثه و اتفاق سپرده می شود و چیزی که داستان را پیش می برد، خلق تصادف های پیاپی است.فیلم از زمان حال شروع می شود، و بعد به گذشته بر می گردیم تا قصه را از ابتدا بشنویم. اما مسأله این جاست که مدخل ورود به گذشته، انتخاب خوبی نیست و شیدا نمی تواند راوی صحنه هایی باشد که خودش در آن ها حضور نداشته. ضمن این که مشخص نیست نمای اول فیلم که فرهاد را در جبهه سوار بر موتور می بینیم، بر مبنای چه منطقی پیش از صحنه ورود شیدا و مادرش به مجلس عروسی قرار گرفته است.« شیدا » فیلم عاشقانه ای ست درباره رسیدن یا نرسیدن دو نفر به یکدیگر. در همان نخستین صحنه ها، با ورود شیدا به مجلس عروسی فرهاد، می فهمیم که عاشق و معشوق به هم نمی رسند. پس فیلمساز به دنبال استفاده از این موضوع برای ایجاد تعلیق نبوده، و حالا تماشاگر باید به دنبال دلیل این نرسیدن باشد. بیماری فرهاد بر اثر ترکش شیمیایی هم گرهی ست که همان ابتدا گشوده می شود. در حالی که اگر این گره با نشان دادن سینه زخمی فرهاد و حرف های دکتر درباره شیمیایی شدن او باز نمی شد، عشق تصویر شده در فیلم معنای والاتری می یافت و می شد درد فرهاد را درد عشق دانست. چرا که او به دنبال شیداست و وقتی می فهمد وصالی در کار نیست، بیماری به سراغش می آید. ضمن این که با نبودن این اطلاعات، مرگ فرهاد می توانست یک ضربه تأثیرگذار باشد. وقتی می بینیم فیلمساز به فکر استفاده از چنین تعلیق هایی نیست، بیش تر به فیلم امید می بندیم و بنا را بر این می گذاریم که قرار است تعلیق های درونی اثر، ماجرا را پیش ببرد. اما ناگهان، تصادف های غیرقابل باور و اتفاقی، پشت سر هم ردیف می شو د و یکدستی کار را به هم می ز ند.« شیدا » می خواهد حکایت عاشق خسته ای باشد که از دو سو وامانده است. نه ارزش هایی که دنبالش بوده، حاصلی برای او داشته (نگاه کنید به دو فصل گزینش و اعلام نتایج)، و نه می تواند به گذشته اش برگردد، چون تغییر باور داده (نگاه کنید به صحنه ای که پدر زنش، درباره عوض شدن او حرف می زند). اما این واماندگی با بازی اغراق آمیز پارسا پیروزفر که بیش تر وجه بیرونی دارد تا درونی، خوب از کار در نیامده. شاید مورد اول را نتوان توضیح داد، ولی این را که چرا میان او و گذشته و خانواده اش شکاف ایجاد شده هم نمی فهمیم.در « شیدا » ، روی صدا تأکید خاصی می شود و ارتباط فرهاد با عشق، از طریق صداست نه تصویر. این مسأله می توانست نماد بسیار زیبایی از عشقی والا و تعبیری باشد که قدما از آن داشته اند: «گوش پیش از چشم عاشق می شود.» فرهاد که باید تمام وجودش عشق باشد و به صدای شیدا خو گرفته باشد، از صدای پرستاری که چشمش را پانسمان می کند نمی فهمد که او شیدا نیست و از خودش می پرسد ، اما در چند صحنه بعد، از صدای پای پرستاری که به سویش می آید، متوجه می شود که آن شخص، شیدا نیست.
گذشته از ایجاد موقعیت های مورد علاقه تماشاگر عام در فیلمنامه، ساختار فیلم هم در خدمت جذب همین تماشاگر است؛ و این برای فیلمی که کارگردانی بدی ندارد، موجب حسرت می شود. « شیدا » در فصل های مربوط به جنگ و در بیمارستانی که جزئی از جبهه است، آن قدر سعی در شیک بودن دارد که واقع نمایی فیلم را خدشه دار می کند. طراحی صحنه محمدعلی نجفی و آرایش در و دیوار بیمارستان آن قدر ظریف و زیباست که اصلاً نمی توان تصوری از جنگ و موقعیت مکانی آن جا داشت.و جالب است که همین بیمارستان که هیچ نشانی -حتی اندک- از گلوله و ترکش بر خود ندارد، چندی بعد که فرهاد به سراغش می آید، به ویرانه بدل شده.ظرافت هایی مانند تأکید بر «بهار نارنج» و جمله شیدا که می گوید «تا چشمات رو باز کنی، بهار نارنج همین جا می مونه»، و قاشق سوپی که هم در دهان عاشق فرو می رود و هم در دهان معشوق ، زیباست. اما به کارگیری نور آبی و صدای رعد و برق و باد شدید و تکان خوردن درخت ها برای نشان دادن التهاب و نگرانی، کلیشه هایی ست که برای خوشایند تماشاگر در دل فیلم قرار گرفته.
« شیدا » بیش از آن که جنگی باشد، عاشقانه است. در واقع، فیلمی ست که قصه عاشقانه اش را بر بستر جنگ تعریف می کند. گوشه و کنایه به شرایط پس از جنگ که از زبان امانی (شریفی نیا) می شنویم، اشاره گذرایی ست که بیش تر در حکم ناخنک زدن است تا بررسی و تحلیل و حتی تعریف. ضمن این که بیمارستان فیلم هم می تواند در هر جایی باشد و ربطی به فضای جنگ ندارد.با این همه، همان صحنه بسیار کوتاه قبول قطعنامه از سوی ایران، زیبا و دلنشین از کار در آمده. عشق فرهاد در زمان جنگ شکل می گیرد و با شنیدن خبر صلح، دیگر جایی برای وصال وجود ندارد. این نکته زیبا می توانست به شکلی مطرح شود که شیدا نمادی از همان عشق و عطوفتی باشد که رزمندگان در جبهه به دست آوردند و احساس می کنند دیگر نیست.
اما پایان خوش تحمیلی فیلم، همه رشته ها را پنبه می کند. از همه مهم تر این که پرداخت نامناسب باعث شده وجه شفابخشی عشق و دلبستگی عاشق به معشوق یگانه، به سرانجام درستی نرسد و معنای خود را از دست بدهد. امانی به شیدا می گوید: «دوای درد رفیق ما اینه که باید زیر گوشش قرآن خوند.» یعنی هر کسی این کار را بکند، او به آرامش می رسد. وقتی هر کسی می تواند به او آرامش ببخشد، چرا به سراغ دیگران نمی رود؟ زمانی که شیدا می خواهد به مرخصی برود، ابتدا قصد دارد وضعیت فرهاد را به پرستار جایگزین خود بگوید، و اشاره می کند: «چاره ی دردش اینه که…» اما بقیه اش را نمی گوید چون می خواهد دوای درد او تنها در نزد خودش باشد. او می خواهد عاشق، عشق شفابخش را فقط در وجود او بیاید. ولی همه این ها در شرایطی معنا می یابد که امانی آن توضیح را نداده بود. نه در توضیح امانی، و نه در هیچ جای دیگر، اشاره نمی شود که کدام سوره قرآن باید خوانده شود، اما همیشه یک سوره تکرار می شود. اگر انتخاب شیدا باشد، دلیلش را نمی دانیم، و اگر دلیل خاصی نداشته باشد هم باید آن را به تصادف ها و اتفاق های فیلم اضافه کنیم. وقتی فیلم تمام می شود، حسرتی باقی می ماند که چرا صحنه های زیبای عاشقانه « شیدا » در دل تصادف های بی منطق جای گرفته و هدر رفته .کاش این بهار نارنج، نارس نبود

یکی از امتیازهای اصلی فیلم شیدا، بازی لیلا حاتمی است

یکی از امتیازهای اصلی فیلم شیدا، بازی لیلا حاتمی است.حاتمی تا قبل از آن (اگر نقش فرعی اش در دلشدگان را نادیده بگیریم)، فقط در فیلم لیلا (داریوش مهرجویی) نقشی محوری را ایفا کرده بود و حالا قرار بود در دومین کارش نقش شیدا را بازی کند. برخی معتقد بودند شباهت زیادی بین دو شخصیت لیلا و شیدا در فیلم های مهرجویی و تبریزی وجود دارد و همین باعث شده است که حاتمی روندی تکراری را در فیلم دوم رقم بزند. اما واقعیت چنین نیست.

لیلا حاتمی :انفعال لیلا و شیدا از یک جنس نیست

خود حاتمی در مصاحبه ای هنگام اکران شیدا گفته بود: <انفعال لیلا و شیدا از یک جنس نیست. انفعال لیلا از جنس حرص درآور است و به قول روزنامه ها در مظلوم نمایی اش است. خیلی وقت ها زن ها چیزی را که دوست دارند به شوهرشان بگویند مستقیم نمی گویند و انتظار دارند او بفهمد و می خواهند آن قدر جلو برود تا او خجالت بکشد. ولی مساله شیدا کاملا متفاوت است. عشقی که بین دو تا آدم به وجود می آید اصلا مادی نیست. کسی خواستگاری می کند و بعد غیبش می زند. اینجا انفعالش از جنس انفعال لیلا نیست. لیلا می خواست حرص آن آدم را دربیاورد تا او را پشیمان کند. ولی شیدا اولا فاقد بدجنسی های زنانه و مادی لیلا است و ثانیا همه چیز را به خدا واگذار کرده… لیلا مظلوم بود و شیدا معصوم> بازی حاتمی در شیدا بخوبی این تمایز را نشان می دهد. بیشترین تاکید حاتمی برای انتقال حس درونی شخصیت شیدا به مخاطب، با دو عنصر نگاه و صدا صورت گرفته است. مثلا لرزش صدا که شکلی آگاهانه دارد، البته موقع تلاوت آیات قرآن یا نوع نگاه محجوبانه ای که به یک پسرجوان نابینا دارد. حاتمی که امسال جایزه بهترین بازیگر زن را گرفت، جدا از بحث بازی خوبش در فیلم بی پولی، به نوعی سینمادوستان را یاد فعالیت هایی انداخت که در طول این ده دوازده سال داشته است؛ راهی که با لیلا و شیدا آغاز شد و با آثاری از قبیل سالاد فصل تداوم پیدا کرد و امسال به هرشب تنهایی و بی پولی رسیده است؛ مسیری با حداقل نقص و ضعف.